جهانگشای خاقان

جهانگشای خاقان

مصحح: نعمت احمدی , نیلوفر جفرودی
مقدمه: رضا شعبانی
ناشر: تاریخ ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 583
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1400 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

مصور

کتاب «جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل 948 ـ 955 قمری» در حقیقت یگانه تاریخ ارزشمند زندگی شاه اسماعیل صفوی است، هرچند در مواردی نیز به طور مختصر به شرح حال اجداد این شاه صفوی و معاصران وی پرداخته است. با وجود اهمیت این کتاب مهم که به آغاز قدرت‌گیری صفویان می‌پردازد، کتاب مهجور مانده و کمتر شناخته‌شده است و فقط دو نسخه خطی از آن وجود دارد که یکی در کتابخانه دانشگاه کمبریج و دیگری در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.

نسخه «ک» متعلق به دانشگاه کمبریج شامل ۸۸ برگ است. صفحات ۱-الف، ۲-الف و ۱۸۸-۱۸۷ سفید هستند و هر صفحه حاوی ۳۳ سطر که به خط نستعلیق خوب و واضح نوشته شده است. در نسخه «ل» مربوط به موزه بریتانیا که دارای ۳۰۷ برگ است، صفحات ۱-الف و ۳۰۷-ب سفید هستند و ۳۰۶-ب و ۳۰۷-الف حاوی تصاویر هستند که دربار شاه طهماسب را هنگام جلوس او بر تخت سلطنت نشان می‌دهند. این نسخه هم نسبتا خوانا و هر صفحه آن حاوی ۱۶ سطر است، به جز ۱۸ صفحه که به علت نقاشی‌ها دارای ۲ تا ۴ سطر است. 

مولف کتاب ناشناس است، اما از قراین چنین برمی‌آید که وی از نزدیکان شاه اسماعیل و از قزیل باشان بوده است، لکن تالیف کتاب در سال 948- 955 هـ. ق. و در زمان شاه طهماسب اول صورت گرفته است. این کتاب با سعی و اهتمام مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران همراه با شرح و توضیحات اضافی از طرف انتشارات دانشگاه تبریز در دست چاپ است.

اهمیت کتاب جهانگشای خاقان در این است که یکی از حساسترین و درعین حال مهمترین دوره‌های تاریخ کشورمان را به تصویر کشیده است. کتاب از جهت ا ینکه به وقایع قبل از تشکیل صفویه و اوضاع سیاسی و اجتماعی و مذهبی ایران در آستانه‌ی تشکیل دولت صفوی می پردازد و زمینه‌های روی کار آمدن آن دولت و روحیات و شرایط زمانی و تاریخی آن دوره را به روشنایی تاریخ می آورد و علل رسمیت یافتن مذهب تشیع و تاثیر آن بر زندگی مردم عادی و در کل سرنوشت کشورمان را بیان می کند دارای اهمیت دو چندانی است.

همچنین این کتاب روایت سرگذشت عجیب و افسانه وار شاه اسماعیل اول و ترقی گام به گام وی در راه نیل به هدف و آرمانی است که لااقل از زمان جدش شیخ جنید دلیل راه خاندان صفوی بوده است. این سرگذشتِ شگفت‌انگیز انسان را وادار می‌کند که در سیر حوادث و رویدادها علاوه بر ایمان به تلاش و تدبیر انسانی، به شانس و تقدیر الهی نیز جایگاه مهمی اختصاص دهد. چرا که به قدرت رسیدن نوجوانی که هرلحظه امکان قطع رشته ی حیاتش توسط خبرچینی و جاسوسی و یا غلامان سیم و زر وجود دارد، چندان باور کردنی بنظر نمی رسد و با حسابهای عادی شانسی برای بقا، حال موفقیت بماند، ندارد.

شاید برای همین است که نویسنده به قدرت رسیدن اسماعیل را در نتیجه خواست خداوند و توجه و یاری ویژه ی ائمه معصومین علیه السلام دانسته و بر راهنمایی اسماعیل خردسال در خواب و بیداری از سوی حضرت علی (ع) و امام زمان (عج) تاکید کرده و پیروزیهای پی در پی وی بر دشمنان قوی پنجه اش را در نتیجه ی کمک و امداد غیبی ائمه معصومین دانسته است. گویا خود اسماعیل نیز بر این امر باور داشته و خود را برگزیده ی خداوند و دارای ماموریت الهی می دانسته است. بر این اساس بود که اسماعیل خردسال با گروه اندک یاران در اتخاذ تصمیمات سخت و ریسک دار و ورود به میدانهای مهلک و خطرناک تردیدی بخود راه نمی داد.

کتاب جهانگشای خاقان داستان این باورها و عمل‌ها است. داستان رشادتها و از خود گذشتگی کسانی که به آرمانی بلند ایمان داشتند و در راه تحقق هدف حاضر به هر فداکاری بودند. در نگاه پیروان آن زمان صفویه و شخص شاه اسماعیل اول، مرشد کامل و پیشوای نهضت نه یک فرمانده و حتی شاه و سلطان معمولی، بلکه موجودی تایید یافته بود که نیرویش را به خاطر اتصال و ارتباط با ائمه می گرفت و قادر بود تمام معادلات دنیوی را با امداد غیبی بر هم بزند.

قدرت اسماعیل بیشتر معنوی بود و بخاطر اینکه کمرش را امام زمان بسته و راهنمایش ائمه بودند از سوی هزاران ترکمن و قزلباش و دیگران در حد پرستش مورد اطاعت بود نه به خاطر قدرت دنیوی. قدرت وی به خاطر جایگاهی بود که وی در دل پیروانش باز کرده بود نه به خاط تعداد و اسباب و اساس دنیوی. شور و شوق مریدان صفوی و مجاهدات و از خود گذشتگی پیروان شاه اسماعیل در لابلای این کتاب مورد بررسی و اشارت قرار گرفته و به ما امکان داده که برای درک چگونگی رابطه شاه اسماعیل با مریدانش منبع دست اول و بکری در اختیار داشته باشیم. همچنین نوع درک قزلباشان و همراهان شاه اسماعیل از مذهب تشیع و وقایع سیاسی و اجتماعی آن زمان در این کتاب به روشنی بیان شده است.

کتاب جهانگشای خاقان به زبان و قلمی ساده و بی پیرایه نوشته شده است. طرز بیان ساده و صمیمی نویسنده، خواهی نخواهی بر خواننده اثر می گذارد و این کتاب را خواندنی تر می سازد. حتی با وجود اینکه نویسنده در مطالب خود بی طرف نیست و حمایت و جانبداری وی از شاه اسماعیل و قزلباشان در جای جای کتاب عیان است، اما در عین حال نویسنده از بیان حقایق و رخدادهای تاریخی نیز باز نمانده است و چه بسا مطالبی که به نوعی در تضاد با منافع صفویان باشد را نیز بر قلم جاری ساخته و قضاوت را بر عهده ی خواننده گذاشته است.

به بیان دقیقتر نویسنده همه ی اقدامات شاه اسماعیل و قزلباشان را بر قلم آورده و قضاوت در نیک و بد آن را بر عهده ی خواننده گذاشته است. این مساله کتاب را به منبعی منحصر بفرد از آن دوره ی پرتلاطمِ تاریخ کشورمان بدل کرده است. بخصوص از جهت تاریخ اجتماعی مطالب جالب زیادی از این کتاب برای محققان و علاقمندان مباحث اجتماعی قابل استخراج می باشد.

در کنار شرح مفصل و جامعی که نویسنده از چگونگی قدرت یافتن شاه اسماعیل و وحدت بخشیدن به کشور و نیز رسمیت یافتن مذهب تشیع ارائه کرده، در ضمن از اشاره به تاریخ اقوام و کشورهای همسایه بخصوص آنهایی که در صلح و جنگ با صفویه بودند و بنوعی در گذرگاه تاریخ با این سلسله برخورد داشتند ، حال از هرنوع برخورد چه دوستانه و چه خصمانه، نیز دریغ نکرده و مطالب جالب توجهی درباره ی تاریخ و تحولات سیاسی و اجتماعی ازبکان، عثمانیان و تیموریان هند و حکومتهای محلی آورده است که می تواند مورد استفاده ی اهل تحقیق بوده باشد. کتاب همچنین درباره ی وضعیت معیشتی مردم در شهرهای مختلف و تاریخ تجاری و اقتصادی و نیز فرقه ها و مکاتب ادبی و فلسفی نیز مطالب مهمی در بردارد.