جغرافیای تاریخی شمیران 

نویسنده: منوچهر ستوده
ناشر: موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 620
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1371 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو

مروری بر کتاب

جلد اول : از ابتدا تا دوران رضاشاه

شمیران از دو بخش «شمی» یا «سمی» یا «شم» به معنی «بلند»، و «ران» به معنی «جای» تشکیل شده‌است که روی هم، «بلندجای» را گویند. (در مقابل «تهران» (ته + ران) به معنی «پایین جا».شمیران روستاهای کهن و زیبای فراوانی داشته‌است. نام‌های بسیاری از این روستاها زیبا و گوشنوازند و بسیاری از این نام‌ها از ریشه لهجه شمیرانی زیر شاخه زبان تاتی که تا قبل از انقلاب سال ۵۷ زبان چیره در شمیران بوده‌است، گرفته شده‌اند.

کهنسالان درباره محل قدیمی تجریش اعتقاد دارند که نزدیک پل رومی در جاده قدیم شمیران رو به شمال طرف راست، روی تپه باغی بزرگ به نام «گِلِ باوکان» بود. (ظاهراً محلی که نماز عید فطر سال ۵۶ در آن برگزار شد.) دو دهکده تجریش و دزاشیب سابقا آنجا بودند. از گل باوکان تا امامزاده قاسم هم باغی دیگر به نام «جنت گلشن» بود. در اراضی اطراف این باغها گرگهای زیادی بودند که باعث زحمت اهالی تجریش می شدند، بدین لحاظ اهالی این منطقه دهکده را ترک کردند و به حوالی امامزاده صالح در جنت گلشن منتقل شدند و تجریش فعلی شکل گرفت.

هزار سال پیش تجریش، طجرشت خوانده می شد. چنان‌که راوندی مورخ تاریخ در شرح سلطنت طغرل سلجوقی آورده است: «آنگاه سلطان از تبریز به سوی ری رفت تا زفاف به دار الملک باشد. اندک مایه رنج بر وی مستولی شد، به قصران بیرونی، به در ری به دیه طجرشت از جهت خنکی هوا نزول فرمود، چه حرارت هوا بغایت بود ( به سال ۴۵۵ ق). جالب اینجاست که طغرل در همان تجریش وفات یافت و جنازه اش برای دفن به ری منتقل شد.

ساختمان‌های تجریش قدیم مانند روستای تاریخی ماسوله بود. یعنی ساختمان‌های روستا طوری بود که مردم از روی بامهای یکدیگر طی مسیر می کردند. جمعیت در تجریش قدیم در دو محله به صد و پنجاه خانواده می‌رسید. از محله بالا حدود بیست خانوار تابستان‌ها بر سر باغ‌های خود می‌رفتند و زمستان‌ها به ده باز می‌گشتند. کوچه‌ها و معابر بسیار تنگ و پر پیچ و خم بود. شاید نمونه‌ای که بتوان با آن قیاس کرد روستای فعلی «پس قلعه» در دربند باشد. خانه‌های خشت و گلی یا چینه‌ای تجریش، در زیر دست و سمت شرق پل تجریش تا زیر دست ایستگاه جاده‌ی قدیم بنا شده بود.

مرکز تجریش امامزاده صالح بود. این امامزاده مرکزیت معنوی این ناحیه بود. بازار شکل گرفته در حاشیه‌ی آن کانون اقتصادی این محل است. حسن ملقب به صالح از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام است. درباره‌ی امامزاده صالح می گویند که وی تحت تعقیب حسن نامی از پل کَرَخ یا کرج امروزی بود.
تعقیب کننده بالاخره وی را در باغ جنت گلشن زیر چنار بزرگ نزدیک چشمه ساری گرفتار کرده وی را شهید می کند. اهالی محل به احترام انتساب وی به ائمه برای وی مرقد و بارگاهی می‌سازند که در طول زمان منشا خیر و برکت برای اهالی این منطقه گردید. بنای اصلی این مرقد را هلاگو میرزا فرزند فتحعلی شاه به سال ۱۲۱۰ ق بنا کرده است.

چنار امامزاده صالح کهنسال‌ترین چناری است که تاکنون دیده شده است.  این چنار حتی اعجاب مسافرین خارجی را نیز بر می‌انگیخته است. چنانکه دیالافوا در سفرنامه اش در ایران به سال ۱۸۸۱ م دربارۀ این درخت می نویسد:
«در مسجد (بقعۀ امامزاده صالح) تجریش چنار عجیب و غریبی است که کمتر نظیر آن در دنیا پیدا می شود.  قطر فوق العاده آن را نمی توان دقیقاً با رقم معین کرد.  تقریباً محیط آن به پانزده متــر می رسد.  هریک از شاخه های آن مانند تنه درخت کهنسالی در بالای بنای مسجد و سایر اطراف سر به آسمان کشیده است .  این درخت عده کثیری را در سایة خود پناه می دهد.  مؤمنین در زیر آن نماز می خوانند..  مکتبدار اطفال را در آنجا جمع کرده درس می دهد.  قهوه چی سماور و استکان و لوازم خود را در درون آن قرار داده است.  سقا هم کوزه های پر آب خود را در گوشه ای از تنه گذارده است.»

این چنار عظیم تا سالیانی پیش نیز در حیاط امامزاده به چشم می خورد ولی به علتهای مختلف چه طبیعی و چه تخریب انسانی از آن چیزی باقی نمانده است.سالها پس از این دیدار دیولافوا از تهران، منطقه تجریش و سر پل آن به محل تفرجگاه تهرانیان فراری از گرما تبدیل شد. این محل که سالها محل سکنای اشراف قاجاری و ییلاق سفارتخانه‌های خارجی در تهران بود از دوره‌ی رضا شاه رو به گسترش رفت. جاده قدیم آن ، آباد شد و سنگفرش گردید و راههای دسترسی آسان شد. ماشین‌های کرایه افزایش یافت،

شِمیران منطقه‌ای است که در مجاورت شهر تهران و نیز متصل به آن است و در شمال و شمال شرق آن قرار دارد. در گفتار عامیانه به این منطقه «شمرون» می‌گویند. شمیران که بر روی دامنه‌های رشته کوه البرز قرار دارد، شمالی‌ترین منطقه شهری تهران را تشکیل می‌دهد.

گرچه شمیران از نظر تقسیمات کشوری بخشی از تهران بزرگ و شهرستان شمیرانات استان تهران به‌شمار می‌آید ولی گاهی در منابع غیررسمی از آن به عنوان یک منطقه شهری مستقل با نام شهر شمیران یاد می‌شود. شمیران شامل تمامی منطقه ۱ شهرداری تهران و بخش اعظم از منطقه ۳ می‌باشد.

شمیران در گذشته منطقه‌ای ییلاقی و خوش آب و هوا در شمال تهران به‌شمار می‌آمد و محل اقامت تابستانی و تفرجگاه پادشاهان قاجار و دودمان پهلوی بوده‌است و چندین مجموعه کاخ و اقامتگاه توسط آنان در شمیران ساخته شده‌بود. کاخ‌موزه سعدآباد و کاخ نیاوران نمونه‌هایی از این کاخ‌ها به‌شمار می‌رود. به علت گسترش تدریجی شهر تهران، شمیران رفته رفته در شهر تهران ادغام شده و امروزه تحت نظارت مناطق ۱ و ۳ شهرداری تهران اداره می‌شود.

شمیران به دلیل قرارگیری بر روی دامنه‌های رشته کوه البرز، از آب و هوای لطیف و معتدل کوهستانی برخوردار است و دارای زمستان‌هایی سرد و مرطوب و تابستان‌هایی خنک می‌باشد. شمیران دارای فضای سبز گسترده‌ای می‌باشد و تعداد بی‌شماری درخت چنار تنومند و کهنه سال در خیابان‌های آن به چشم می‌خورد؛ به گونه‌ای که درخت چنار به نمادی از این منطقه تبدیل شده‌است.