جستجو در تصوف ایران و دنباله جستجو در تصوف ایران

جستجو در تصوف ایران و دنباله جستجو در تصوف ایران

نویسنده: عبدالحسین زرین کوب
ناشر: امیر کبیر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 446 + 412
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار:  1385 _ 1369 - دوره چاپ: 6 _ 4

کمیاب - کیفیت :

مروری بر کتاب

کتاب جستجو در تصوف ، نوشته ای است تحقیقی در باب تصوف و صوفیه در ایران . در این کتاب علل و پیدایش و تکامل تصوف در ایران مورد بررسی قرار گرفته و همچنین از تصوف چند تن از شاعران و شعرهای صوفیه آنها از جمله امام غزالی و برادرش ، سنایی ، عطار ، باباطاهر و مولانا جلال الدین ، سخن به میان آمده است .

این کتاب در زمینهٔ تاریخ تصوف ایران و شرح احوال صوفیان این دیار به نگارش درآمده است که عمدهٔ مندرجات آن به شرح ذیل می‌باشد:
مرده‌ریگ ایران باستانی، مهد تصوف، صوفیهٔ خراسان، خراسان و پیرانش، امام غزالی و برادرش، مکتب بغداد، ماجرای حلاج و شبلی، آرامش در بغداد، باباطاهر و عین‌القضات، پیران پارسی، شعر صوفیه (سنائی و عطار)، دنیای مولانا جلال‌الدین، شعر صوفیه بعد از مولانا، اهل ملامت و فتیان، قلندر و خاکسار.

همان‌طور که در مقدمهٔ کتاب ذکر شده هدف نویسنده از نگارش کتاب، باز نمایاندن ارزش و اهمیت تصوف در افق فرهنگ ایرانی است. زرین‌کوب معتقد است بر رغم پاره‌ای عناصر منحط و آمیخته به خرافات که در جای جای تعالیم برخی از صوفیه به چشم می‌خورد باز تصوف، در زمینهٔ اخلاق و تربیت و در برخورد با واقعیت‌های اجتماعی، بینش و جهش متعالی و انسان‌دوستانه‌ای به یک بخش عمده از فرهنگ ایرانی بخشیده است که آن همه را نمی‌توان به خاطر پاره‌ای جهات منفی که درش هست کم‌ارج شمرد. زرین‌کوب بر این باور است که بدون جستجو در تصوف ایران، آشنایی با همهٔ افق‌های ناشناختهٔ فرهنگ ایرانی ناتمام خواهد بود. او حتی دنیای اسلام را نیز در جملهٔ ابعاد گسترده‌ای که دارد بدون شناخت ویژگی‌های این بُعد انسانی آن یعنی تصوف، به درستی قابل ارزیابی نمی‌داند....

دنباله جستجو در واقع خط سیری را که جستجو در تصوف ایران در پیش داشت از سر می گیرد و به نقد صوفی و نهضتهای صوفیه و تصوف و فلسفه و ... می پردازد . در این کتاب هدف جستجو ، رد و قبول نیست بلکه مقصود بررسی ویژگیهایی است که پدیده تصوف را از سایر پدیده های فکری و شناختی مشابه متمایز می دارد.

پژوهش در بخش‌های بازمانده از جستجو در تاریخ تصوف ایران محتوای این کتاب را تشکیل می‌دهد. افرادی که اینجا بررسی شده‌اند کمتر از نام‌های جلد نخست (مثل بایزید و ابوسعید و حلاج و مولوی) شناخته شده‌اند؛ کسانی مثل شیخ نجم‌الدین کبری، شاه نعمت‌الله ولی و علاء‌الدولهٔ سمنانی. همچنین فرقه‌هایی از قبیل کبرویه، ذهبیه، نعمت‌اللهیه و نقشبندیه. غالب اینان متأخرتر از صوفیان و فرقه‌های کتاب جستجو هستند.

گذشته از معرفی افراد و فرقه‌ها و آرائشان، چند فصلی از کتاب به پژوهش در موضوعات مربوط به تصوف پرداخته است: یک فصل ناظر به نقدهای واردشده بر صوفیان است؛ نقدهایی از علماء و متشرعه، متجددان و حتی خود صوفیان. فصل دیگر ناظر به نهضت‌های تصوف است؛ نهضت‌هایی مثل سربداران، حروفیه و صفویه که نشان می‌دهد برخلاف ادعاها، صوفیان خیلی هم از اتفاقات جامعه فاصله نداشته و همواره غرق خلوت و عزلت نبوده‌اند.

فصلی هم به رابطهٔ متقابل تصوف و فلسفه پرداخته است؛ به ویژه آراء نوافلاطونیان که هم در فلسفهٔ اسلامی مؤثر افتاده است و هم در تصوف ایران. چون آراء ابن عربی در تصوف ایران تأثیر داشته و موافق و مخالف زیادی برانگیخته یک فصل هم به معرفی وی و اشاره به آراء و افکار او و شارحانش اختصاص یافته است.