نگرشی بر سفال‌سازی در لاله جین همدان (ارائه‌شده به صورت مقاله در همایش شناخت استعدادهای بازرگانی و اقتصادی استان همدان در روز پنجشنبه هفتم آبان ماه ۱۳۷۷، چاپ در مجموعه مقالات همایش مذکور در مهر ماه ۱۳۷۸) چکیده سفال و سفالگری از دیرباز مظهر هنر صنایع دستی مردم شهرها و روستاهای ایران به شمار می‌رود. تولیدات سفال امروزه در چهار نقطه از کشور ایران رواج دارد که مهم‌ترین آن سفال‌های منطقه لاله جین همدان است. دستاوردهای این منطقه که حداقل حدود هفت سده سابقه تولید سفال را در فرهنگ بومی و سنتی خود به ثبت رسانده، همراه با ذوقی آکنده از آثار و سیر تحول فرهنگ و تمدن ایرانی است و در عین حال تحول شگرفی را در صنعت سفال‌سازی به همراه دارد.

صنعت سفال‌سازی لاله جین چه به لحاظ اشتغال و درآمد در سطح استان و چه به لحاظ صادرات و ارزآوری در خارج از استان مهم و اقتصادی تلقی می‌شود. مقاله حاضر با هدف توسعه بنیانی این صنعت و ایفای نقش اقتصادی آن در سطح استان، خواستار تحول زیربنایی در این صنعت دیرپای ایرانی است. نگاهی به سابقه سفال‌سازی در ایران یکی از قدیمی‌ترین صنایع بشری، سفال‌سازی است و برخی از صاحب‌نظران سابقه این هنر پر پیشینه و حرفه کهن را به حدود هشت هزار سال قبل از میلاد مسیح یعنی حدود ده هزار سال پیش مربوط و زادگاه آن را نیز ایران دانسته‌اند.

رمان گیرشمن، باستان‌شناس نامدار و ایران‌شناس معروف فرانسوی، که کتب متعدد و ارزنده‌ای را هم در زمینه هنر ایران به رشته تحریر درآورده است، عقیده دارد: «اولین آثار و نمونه‌های اشیای سفالین به ساکنان کوهستان‌های بختیاری تعلق دارد که حدود ده هزار سال پیش و بدون استفاده از چرخ سفالین ساخته شده و از روی نمونه‌های به دست آمده می‌توان فهمید که در آن زمان سفال‌سازان از کوره پخت سفال نیز بی‌اطلاع بوده‌اند و احتمالاً ظروف گلین را در کنار همان آتشی که برای پختن گوشت شکار مهیا می‌کردند، می‌پختند. نکته حائز اهمیت دیگر آن است که سفال‌های دوره مورد بحث، به تقلید از سبدهایی که با ترکه درختان می‌بافتند، ساخته شده و در بسیاری موارد، سبد به صورت قالبی برای ساختن ظروف سفالین به کار رفته است واین امر مؤید آن است که حصیربافی و قالب‌های حصیری مددرسان سفالگران در ساخت محصولات بوده، همچنان که شیوه بافت ساده حصیر، راهنمای صنعتگران در تولید گلیم و پارچه‌های دست‌بافت در سده‌ها و هزاره‌های بعد بوده است.

با بررسی آثار به جای مانده از دوران‌های پیشین و نیز عنایت و توجه به نظرات باستان‌شناسان، پژوهشگران و ایران‌شناسان، مشخص می‌شود که از گذشته‌های دور و من‌جمله در دوران ایران باستان و حتی پیش‌تر از آن، سفالگری در چهار نقطه ایران رونق و رواج داشته است که این چهار منطقه عبارت‌اند از: ـ منطقه غرب کوه‌های زاگرس در نزدیکی شهر کرمانشاه؛ ـ کرانه جنوبی دریای خزر؛ ـ‌قسمت شمال غربی منطقه آذربایجان؛ ـ مناطق جنوب شرقی ایران؛ افزون بر این، ضمن کاوش‌های باستان‌شناسی انجام‌شده در حاشیه کویر و نواحی مرکزی ایران نیز آثاری از سفا‌ل‌های تولیدی مربوط به هشت هزار سال قبل از میلاد به دست آمده و بازیافته‌های تاریخی دلالت بر آن دارد که در شش هزار سال پیش از تاریخ نخستین کوره‌های پخت (که طبعاً بسیار ساده و ابتدایی بوده و حرارت آن قابل کنترل نبوده است) به خدمت سفالگری در آمده است.

در گنجینه ایران باستان آثار سفالین متعددی که به هزاره‌های ششم، پنجم و چهارم قبل از میلاد تعلق داشته و در «شوش»، «اسماعیل‌آباد»، «خوروین»، «سیلک» و... کشف شده و در معرض دید قرار دارد، نه تنها مؤید رونق و رواج سفالگری در مناطق مختلفی از سرزمینمان بوده بلکه نشانگر تبحر و مهارت فوق‌العاده صنعتگران سفال‌ساز در طراحی و ساخت چنین محصولاتی که تماماً جنبه‌های مصرفی و کاربردی هم داشته‌است، می‌باشد. محققان و صاحب‌نظران در زمینه‌های باستان‌شناسی و هنر، اختراع چرخ سفالگری ساده و ابتدایی را که به سهم خود تحولی در سفال‌سازی پدید آورد، به ۳۵۰۰ ق.م مربوط می‌دانند و ضمن بررسی آثار سفالین کشف‌شده در شوش، می‌توان نمونه‌هایی از سفالینه‌های متعلق به ۲۷۰۰ ق.م را که با چرخ سفالگری تولید و همچنین در حرارتی حدود هزار درجه سانتیگراد پخته شده‌است، مشاهده کرد.

فهرست

۱- بررسی امکانات بالقوه صنایع دستی استان‌ها
۲- معرفی و نقد کتاب
۳- اصول ، مبانی ، مبادی و نقد هنرهای سنتی
۴- سایر هنرهای صناعی