تمهیدات عین القضاه ؛ متن کامل

تمهیدات عین القضاه

نویسنده: عین القضاه همدانی
مترجم: عفیف عسیران
ناشر: منوچهری
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 523
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1355 - دوره چاپ: 2

کمیاب - کیفیت : درحد نو ؛ لبه عطف سائیدگی دارد

مروری بر کتاب

تمهیدات اثری عرفانی اخلاقی بنابر مکتب اشراقی و افلاطونی است و آیات و روایت بسیاری در این کتاب شرح داده شده است. تمهیدات نثری روان دارد و از آثار کلاسیک ادبیات منثور فارسی است.نویسنده در ده تمهید به بیان ده اصل می پردازد و در ضمن این اصول به اخلاق و عرفان و عقاید و مباحث عرفانی و فلسفی می پردازد و بسیار از ابن سینا مدح و تمجید می کند.

تمهیدات اطلاعات فراوانی در باره مباحث عرفانی و بسیاری از صوفیان در اختیار ما قرار می‌دهد که اگر این کتاب نبود نام و اقوال آن صوفیان ناشناخته می‌ماند، از این حیث یکی از آثار مهم عرفان اسلامی و ایرانی پیش از ابن عربی به شمار می‌رود که بیش از هشتصد سال مورد مطالعه و مداقه اهل تصوف در ایران و هند و دیگر نواحی جنوب آسیا بوده است .

عین القضاه در این اثر مطالب پیچیده و مشکل عرفانی را با مثالهای ساده توضیح داده و از اشعار فارسی و عربی و تشبیهات و تمثیلات بسیاری استفاده کرده است. همچنین تقریباً بعد از هر چند جمله، آیاتی از قرآن و روایاتی از پیامبر اکرم آورده است.

عین القضاه در تمهید نخست، به تمایز میان علم مکتسب و لدنّی پرداخته است. او برای بحث در باره علم شهودی، که مستقیماً از خداوند نشئت می‌گیرد، سخن خود را با مطالبی در باره قرآن و هستی پیامبر اسلام آغاز کرده است.

به عقیده او، «صورت بینان» و «ظاهرجویان» صرفاً به جنبه بشری حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و صورت ظاهر او و قرآن نگریسته اند، اما حقیقت باطنی و روحانی آن‌ها را در نیافته اند. به نظر عین القضاه، آنچه صورت بینان از آن بی بهره اند، بصیرت است، حال آن‌که تنها با قوه بصیرت می‌توان حقیقت عمیقتری را که در وجود پیامبر هست دریافت.

از این نظر، حضرت محمد بشری نیست که‌ به‌طور اتفاقی از موهبت وحی برخوردار شده باشد، بلکه نور است. او در جای دیگری از این کتاب نیز اصل آفرینش را نور محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم می‌داند.

از مضامین اصلی و مهم تمهیدات، عشق است. وی با جسارت و خلاقیت این مضمون را با قرآن و حدیث و نوشته های صوفیان متقدم آمیخته است. پاره ای از مضامین سوانح العشاق احمد غزالی، که آن نیز در باره عشق است، در این کتاب آمده، به طوری که از جهات گوناگون می‌توان آن را شرح نکات ظریف سوانح دانست، اگر چه نظر عین القضاه در باره عشق با نظر احمد غزالی همیشه یکسان نیست.

به نظر عین القضاه، عشق ویژگی رابطه انسان و خدا و فریضه دینی همه انسانهاست. اگر انسان نتواند به مرتبه عشق به خالق برسد، دست کم باید برای عشق به مخلوق جهد کند.

به عقیده او عشق انواعی دارد: عشق کبیر، عشق صغیر و عشق میانه. عشق کبیر، عشق خدا با بندگان و عشق صغیر، عشق بندگان با خداست. وی تعریف و تبیین روشنی از عشقِ میانه ارائه نداده و به تعبیر خود آن را به رمز گفته است که باتوجه به فقرات بعدی می‌توان منظور وی را از عشق میانه، عشقهای مجازی یا عشق بندگان با بندگان تلقی نمود.

در واقع تمهیدات از آثار مهم مکتب صوفیانه موسوم به مذهب عشق است که نه یک طریقه رسمی، بلکه مجموعه ای از تعبیرات زیبایی شناسانه است که نقشی نا زدودنی بر ادبیات اسلامی بر جا نهاده است. هواداران این مکتب به قائل شدن جایگاهی مرکزی برای عشق در کلیه آموزه های خود، شهرت دارند .