تعلیقه بر اساس الاقتباس خواجه نصیرالدین طوسی

نویسنده: سیدعبدالله انوار
ناشر: نشر مرکز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 820
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1375 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

کتاب دو جلد دارد؛ جلد اول که در آن متن اساس الاقتباس خواجه طوسی ارائه شده، دارای پیشگفتار، خطبه، مقدمه و محتوای مطالب در نه مقاله است. جلد دوم حاوی تعلیقات نویسنده است بر کتاب که آنها را به‌ترتیب شماره و بر اساس فصل‌بندی محتوای مطالب، گرد آورده است. در بخش تعلیقات به جدول‌بندی و دسته‌بندی‌هایی از شارح برمی‌خوریم. عبدالله انوار در ابتدای هر دو جلد مقدمه‌ای بر کتاب نوشته است. فهرست مطالب کتاب، در ابتدای جلد اول آن ارائه شده است و جلد دوم که تابعی از جلد اول و در شرح آن است، فهرست مطالب ندارد.

آنچه در صفحات بعد از نظر خوانندگان می‌گذرد کتاب «اساس الاقتباس» با تعلیقه یا تعلیقه‌گونه‌ای است بر آن؛ تا تعلیقه چگونه تفسیر و تعبیر شود. معلق‌علیه، یعنی «اساس الاقتباس» کتابی است مفصل در منطق که طبق اسناد کتاب‌شناسی موجود در تمدن اسلامی، کتابی به این تفصیل و دقت در منطق بعد از منطق شفای بوعلی سینا و تفسیر منطق ارسطوی ابن رشد تاکنون نگاشته نشده است.

در چاپ حاضر چون توجه به متن از جهت تعلیقه است، نه متن من حیث هو هو، لذا متن مأخذقرارگرفته، متن منقحی است حاصل از مقابله این جانب با دو نسخه خطی مرحوم میرزا طاهر تنکابنی و متعلق به کتابخانه مجلس شورای ملی قدیم به شماره‌های 3838 و 3783 .در چاپ حاضر ابتدا نظر بر آن رفت که اختلاف نسخ در پانوشت صفحات کتاب درج گردد، ولی این نظر مشکلی از جهت چاپ پیش آورد؛ چه، آوردن نسخه‌بدل‌ها حاجت به شماری داشت جز شماره‌های تعلیقه و ازآنجاکه یک دستگاه شمار دهدهی بیشتر وجود ندارد، ممتنع بود که با این دستگاه، یعنی شمار واحد، دو نظر مختلف نموده شود؛ لذا طبق رأی اهل خبرت تصمیم بر آن رفت که چون غرض بالذات در این چاپ، عرضه تعلیقه است، نه اساس الاقتباس... لذا متن مقابله‌شده بدون نسخه‌بدل آمد تا شماره‌های نسخه‌بدل‌ها با شماره‌های تعلیقه مختلط نگردد و برای خواننده ایجاد اشکال ننماید و به‌عبارت‌دیگر از شماره فقط برای تعلیقه استفاده شود...

مؤلف ایرانی این اثر، در کمال تبحر آن را به زبان پارسی عرضه کرده تا هم برساند که این زبان را توان آن هست که به دقیق‌ترین و باریک‌ترین دقایق ذهنی در قوالب الفاظ و کلمات شیرین خود پردازد، بدون آنکه در این قالب‌گیری سر سوزنی بلغزد یا اظهار عجز نماید و هم برساند که اگر پایه‌گذاران فرهنگ اسلامی بیشتر فرآورده‌های ذهنی خود را به زبان تازی عرضه کرده‌اند، نه به زبان فارسی، همانا بزرگداشت زبان قرآن بوده است، نه عجز و لنگی زبان فارسی.

اساس الاقتباس کتابی است مفصل و ممتع در صناعت منطق که طبق اسناد کتاب شناسی موجود در تمدن اسلامی کتابی با این تفصیل و دقت در منطق بعد از منطق شفای بو علی سینا و تفسیر منطق ارسطوی ابن رشد تا کنون نگاشته نشده است.
کتاب اساس الاقتباس در قالب زبان پارسی به نیکو ترین انسجام تالیف شده و در رسائی تالیف به آن گونه است که در پاره ای از مباحث خود پهلو به پهلوی منطق شفا می زند و بی شبهه منطق صورت این کتاب واجد تراوش های ذهنی ژرفی است که از بسی تظائر آن بلندتر و برتر در رتبه است.

کتاب اساس الاقتباس به قلم خواجه به فارسی شیرین و سبکی متین فراهم آمد و خواجه با توانایی خاص در این سبک تحریر نشان داد که می توان باریک ترین بارقه های ذهنی را بی نقص با سبکی زرین به فارسی عرضه داشت .
خواجه نصیر الدین طوسی در تاریخ رجال علم و ادب به حدی رفیع مرتبه است که هر توضیحی راجع به او بی شبهه به وصف کشیدن خورشید است:« فارغ است از مرح و تعریف آفتاب» او که از درخشان ترین ذهن های ایرانی است نه تنها این کتاب بلکه آثار بس گرانبها تری در دانش های عقلی از خود به یادگار گذاشته است که هر یک در حوزه خود بس نامدارند چون تحریر اقلیدس و اخلاق ناصری .

این کتاب گرانبها که در حد خود بی مثل و نظیر است پس از کتاب منطق شفاء شیخ الرئیس ابو علی سینا بهترین و جامع ترین کتابی است که در فن منطق تألیف شده و شاید از ابتدا ترجمه و نقل علوم عقلی از یونانی تا کنون کتابی به تحقیق و بسط و جامعیت مانند این کتاب در این علم به زبان فارسی تألیفی نشده باشد.

مزیتی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده است یکی این است که این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و دیگر آنکه از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد و دیگر اینکه شامل تمام فنون منطق است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است...

مؤلف کتاب در مورد انگيزۀ تأليف اساس الاقتباس در مقدمه چنين آورده است: «در تحرير این مجموع شروع كرده آمد، بر عزم آنكه طرفى صالح از آنچه از اهل علم منطق در این فن استفاده كرده است يا بحسب قواعد و اصول این صناعت استنباط نموده بر وجهى كه او را روشن شده است ايراد كند، و از ابطال مذاهب باطل در هر بابى كه مؤدى باشد به اطناب بقدر امكان احتراز كند و اگر در بعضى مواضع بذكر مذهبى فاسد احتياج باشد به اشارتى موجز اقتصار كند و...

بنابراین غرض مؤلف از تأليف این کتاب ارزشمند، ارائۀ اثرى فنى و تحقيقى و جامع در علم منطق بوده كه هم آموخته‌هاى او را از ديگران در برگيرد و هم بر آراء و انديشه‌هاى شخصى او در این علم مشتمل باشد.امّا در مورد علت نگارش این اثر به زبان فارسی توضيحى نداده است. ممكن است این اثر نيز مانند برخى ديگر از آثار فارسی خواجه به درخواست فرد يا افرادى به این زبان تأليف شده باشد و ممكن است احساس ضرورت وجود کتابى جامع در علم منطق به زبان فارسی خواجه را به تأليف این اثر ارزشمند برانگيخته باشد.

پس از فهرست مطالب و فهرست جداول و الواح کتاب، مقدمۀ مصحح در حدود 38 صفحه آمده است كه مشتمل است بر زندگى‌نامۀ خواجه و بيان آثار و تأليفات او و توضيحى در مورد ابواب و مقالات کتاب اساس الاقتباس و وجه تسمیۀ آن بدين نام و معرفى نسخ خطى کتاب كه در تصحيح آن مورد مراجعۀ مصحح بوده و توضيح مختصرى در مورد كارهایى كه مصحح انجام داده است و سپس متن کتاب و در پایان فهرست لغات مشكل به ترتيب حروف الفبا بدون توجه به ريشه، همراه با معانى آنها و نيز فهرست اعلام شامل اشخاص، چاپ‌ها و کتاب‌ها آمده است.

فهرست

جلد اول : متن اساس الاقتباس
جلد دوم : تعلیفه