تخیل مکالمه ای

نویسنده: میخاییل باختین
مترجم: رویا پورآذر
ناشر: نشر نی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 568
اندازه کتاب: رقعی  - سال انتشار: 1396 - دوره چاپ: 5

مروری بر کتاب

جستارهایی درباره رمان

باختین از اندیشمندان برجسته قرن بیستم است که افکارش برخی از لحظات ملتهب تاریخ جهان را بازتاب می‌دهد. دنیای باختین دنیایی دستخوش تغییر بود ــ با گذشته‌ای در حال فروپاشی و آینده‌ای شکل‌نیافته. انسان‌های بزرگ مانند سرزمین‌هایی که فصول گوناگون را تجربه می‌کنند دارای طبیعتی آکنده از دشت‌های وسیع، کوه‌های سربه‌فلک‌کشیده، چشمه‌سارهای فراوان و برکه‌های کوچک و بزرگ‌اند.

دو زبانگی باختین از زمان طفولیت، آشناییش با زبان‌ها و فرهنگ‌های گوناگون در حین تحصیل و شرکت در گروه‌های مطالعاتی که به‌ندرت افرادی هم‌فکر و حتی هم‌رشته در آن‌ها یافت می‌شد، در کنار عدم تعیّن تاریخی و اجتماعی زمانه‌اش ردپایی مثبت و سازنده در اندیشه او باقی گذاشته‌اند. آراء باختین چون رودی خروشان نه‌تنها همواره جاری است و راه به عرصه‌های نو باز می‌کند، بلکه در بستر خویش نیز نمی‌گنجد و در کار بسط و تعمیق گذرگاه‌های نخست خود است.

نگاه معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی ویژه او به جهان در تمام نظراتش، ازجمله مکالمه‌گرایی، دگرمفهومی، کارناوال‌گرایی و چندصدایی، تجلی یافته و در همه ایده‌هایش احترازی قاطع از جزم‌گرایی، اقتدارطلبی و مطلق‌اندیشی مشاهده می‌شود. علاقهٔ وافر باختین به گونهٔ ادبی رمان نیز از همین نگرش نشئت می‌گیرد، چرا که بر اساس نظرات باختین هویت رمان در گرو تن‌ندادن به قوانین منجمد و خشک ادبی است.

از آن‌جا که تا همین اواخر عوامل گوناگونی دست به دست هم داده بودند تا شخصیت باختین کم‌اهمیت جلوه داده شود، بسیاری این ادعا را گزافه‌گویی می‌دانند. علاوه بر مشکلاتی که معمولاً در حرفه متفکران پرتوان و در عین حال نامتعارف مشاهده می‌شود، زندگی حرفه‌ای باختین پیچ‌وخم‌های خاص و منحصربه‌فردی نیز داشته است.

برخی از این مشکلات، ویژه زمانه او بودند؛ دو دوره از پرثمرترین سال‌های زندگی باختین مصادف با تیره‌وتارترین ایام تاریخ اخیر روسیه است: دهه بعد از سال ۱۹۲۰ که کشور تحت تأثیر توأمان عواملی چون شکست در جنگ، انقلاب، جنگ‌های داخلی و قحطی به قهقرا می‌رفت و دهه بعد از آن یعنی دهه سی که باختین به قزاقستان تبعید شد و توده مردم در بیش‌تر نقاط روسیه شب طولانی استالینیستی را پشت سر می‌گذاشتند.

در چنین سال‌هایی باختین حدود نُه کتاب گرانقدر با موضوع‌هایی مهم و متنوع مانند فروید، مارکس و حتی فلسفه زبان نوشت. طی این سال‌ها فقط یکی از کتاب‌هایش (کتاب داستایفسکی) با نام خود او چاپ شد. سه کتاب دیگر با نام‌های مستعار به چاپ رسیدند، بعضی از کتاب‌های او طی نقل مکان‌های اجباری‌اش گم شدند، بعضی از آن‌ها در چاپخانه‌ای که چاپ دست‌نویس مفصل باختین درباره رمان تعلیم و تربیت را تقبل کرده بود وقتی ارتش نازی آن را به آتش کشید، از بین رفتند، بعضی مثل کتاب روسیه معاصر به سبب توقیف نشریاتی که نوشته‌های باختین را پذیرفته بودند با تأخیر چهل و یک ساله به چاپ رسیدند و بقیه هم مثل کتاب مربوط به رابله به سبب تأکیدی که بر مسائل جنسی و اعمال فیزیکی بدن داشتند مناسب چاپ تشخیص داده نشدند.