تجدد ادبی در دوره مشروطه ؛ زرکوب

تجدد ادبی در دوره مشروطه

نويسنده: یعقوب آژند
ناشر: انجمن قلم ایران
زبان كتاب: فارسی
تعداد صفحه: 640
اندازه كتاب: رقعی گالینگور روکشدار  - سال انتشار: 1388 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

سال‌های متمادی بود که با ادبیات معاصر ایران هم‌نفس بودم و آن را در دانشگاه تدریس می‌کردم و نوشتن درباره آن و گزارش رویکردهای همه‌جانبه‌اش در یاد و خاطرم ثبت بود و تک مضراب اصلی آن با یک طرح تحقیقاتی برخاست که تبدیل به کتاب شد. با این‌که دوستان مجله ماه کتاب ادبیات و فلسفه، به حساب خودشان، حسابش را رسیدند، پیدا بود که با سه چاپ متوالی در کانون توجه قرار گرفته و منتظر چاپ‌های بعدی است.

پیشتر در سال 1364 «ادبیات نوین ایران» را از دیدگاه‌های گوناگون ادب‌شناسان جهان منتشر کرده بودم. آن کتاب درآمدی بود بر تألیف «تجدد ادبی در دوره مشروطه» و کاش عمری باشد و فراغتی تا جلدهای بعدی آن را طرح بزنم. واقعیت این است که ادبیات در نظام طبقه‌بندی علوم جزو هنرها ارزشگذاری می‌شود و این ارزشگذاری هم مقبولیت عام یافته. شعر در تعاطی آرای متفکران از روزگار کهن تا به امروز، به هر حال در زمره هنرها ثبت شده و نثر بویژه از نوع داستانی و نمایشی آن در چارچوب هنرهای نوشتاری و در همجواری با شعر، وزنی دارد و تحرکات و طبع هنرمندانه‌ای را طلب می‌کند.

ادبیات، چه در ایران و چه در جهان، سبک‌ها و اسلوب‌های مختلف را آزموده و در مقارنت تنگاتنگ با سایر هنرها است و بویژه در ایران، هنر و ادب در کلیت خود حاصل دو قلم است: قلم نی و قلمو. در ایران مگر می‌شود کارمایه قلم نی و قلمو را از هم جدا کرد؟ ادبیات و هنر چشم‌اندازی هستند که هر دو از روزنه احساس‌ها و عواطف رؤیت می‌شوند.

ادبیات مشروطه و اصلاً مشروطه ما در تعامل با اندیشه‌های جهانی به وجود آمد. در نگاه من، انسان ایرانی و فرهنگ آن به دلیل دارا بودن جغرافیای خاص جهانی، همواره در تعامل با سایر انسان‌ها و فرهنگ‌ها و هم‌آوا شدن با آنها بوده و در این هم‌آوایی، همواره دچار نوعی دوگانگی ناگزیرانه تاریخی هم شده که در تاریخ جهان منحصر به فرد است. از این دوگانگی‌ها بهره‌ها گرفته و خسران‌ها دیده، ولی همچنان با این نقیضه زیست کرده است.

مصداق‌ها زیاد است: تورانیان و ایرانیان، اعراب و ایرانیان، ترکان و تاجیکان (ایرانیان)، مغولان و ایرانیان و این اواخر فرنگیان و ایرانیان. این فرهنگ‌ها به طرزی بارز گاه ملازم هم شده‌اند و گاه مبارز هم. ولی عوامل وحدت‌زا و یگانگی‌بخش ایران همواره در کار آمده و تعادلی بین آنها پدید آورده. داستان مشروطه و کوشندگان آن نیز از همین مقوله برخاسته. کسانی بنا به دلایل عینی و ذهنی به موافقت با آن برخاسته و کسان دیگر، باز بنا به علل دیگر، به مخالفت با آن پرداخته‌اند. داستان مشروطه و مشروعه ثبت تاریخ است. محققی که وارد این حیطه می‌شود، می‌باید بدون شیفتگی و وابستگی به یک‌سو، حق و حد آنها را برگزار کند و از تحریف حقایق و حاشا کردن واقعیت‌ها بپرهیزد.

نکته باریک در یک کار تحقیقی برگزاری همین حق و عدالت است. من در بحث از عناصر سازنده ادبیات مشروطه، بویژه در جهت تجدد آن، تلاش کردم مبلغ هیچ یک از این افراد نباشم بلکه نظرگاه‌شان را در چارچوبه رویدادهای ادبی و تاریخی آن روزگار تفسیر کنم و راه را به برداشت‌های سیاسی و سلیقه‌ای ببندم.

مباحث این مجموعه از هفت قسمت تشکیل شده است. بخش نخست به بررسی اوضاع سیاسی در عهد قاجار به ویژه دوره‌ی ناصری اختصاص دارد. نویسنده برای مثال می‌گوید که دوره‌ی پنجاه‌ساله‌ی تاجداری ناصرالدین شاه در ارتباط با شرایط عام متحول اروپا، دوره‌ای پر از تناقض‌ها و تعارض‌های سنت و تجدد است. ناصرالدین‌شاه گرچه هم‌‌چون شاهان دیگر قاجار به تن‌آسایی و لذت جسمانی راغب بود ولی گاهی به حرف‌ها و طرح‌های تازه هم تمایل نشان می‌داد و به ویژه سفرهای سه‌گانه‌اش به اروپا و حشر و نشر باشماری از عناصر نوطلب و ترقی‌خواه، چارچوبه‌ی ذهن او را از مرزهای سنت فراتر می‌برد و به تجدد و نوگرایی نزدیک می‌ساخت.

با این همه، عناصر پیشرو جامعه، از روحانی و تاجر گرفته تا منورالفکر، در امر عدالت‌خواهی و آزادی هم‌آوا می‌شوند و بر سنت استبداد می‌تازند. آموزه‌های مذهبی و قوانین عقلی به هم درمی‌آمیزد و واسطه‌ای برای برپایی حکومت قانون می‌شود و ایران را در آستانه‌ی انقلاب مشروطیت قرار می‌دهد. بخش دوم کتاب به بررسی شعر در دوره‌ی مشروطیت اختصاص دارد که با نگاهی به شعر گذشته آغاز می‌شود؛ سپس موضوع نوطرازی یا مدرنیسم در شعر مشروطه مطرح می‌گردد.

در این بخش، علاوه بر بررسی وجوه مدرنیسم در شعر مشروطه، زبان، مضامین و قالب شعر این دوره ارزیابی می‌شود. در بخش دیگر، چهره‌های شعر مشروطه (ایرج میرزا، بهار، عارف، عشقی و فرخی یزدی) معرفی شده سپس موضوع شعر و تجدد، جدال سنت و تجدد به پیش کشیده شده است.

در این بخش، ضمن اشاره به متجددین نوظهور، شکل‌شکنی شعر، و بررسی شعر نیما یوشیج، چهره‌های شعر و تجدد معرفی می‌شود که از آن جمله است: تقی رفعت، جعفر خامنه‌ای، شمس ‌کسمایی، لاهوتی و نیما یوشیج، مطالب بعدی کتاب به بررسی این موضوعات اختصاص دارد: طنز در دوره‌ی مشروطه و معرفی چهره‌های طنزپرداز، نقد ادبی به نمایش و چهره‌های نمایشی دوره‌ی مشروطه، داستان و داستان‌های کوتاه، و سرانجام معرفی چهره‌های داستان‌نویسی دوره‌ی مشروطه اعم از محمدباقر خسروی، شیخ موسی نثری، حسن بدیع، عبدالحسین صنعتی‌زاده کرمانی، و سید محمدعلی جمال‌زاده