برگزيده تجارب الامم

تجارب الامم

نویسنده: ابوعلی مسکویه
مترجم: محمد فضائلی
ناشر: زرین
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 280
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1366 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو

مروری بر کتاب

احمد بن محمد رازی (درگذشت ۴۲۰ق) معروف به ابوعلی مسکویه، فیلسوف، ادیب، مورخ و منشی آل بویه. مسکویه چهره برجسته‌ای در حیات عقلی و فرهنگی زمان خود بود. در رشته‌های گوناگون تاریخ، علم کلام، فلسفه و پزشکی تبحر داشت. به کیمیاگری و علوم غریبه بسیار علاقه مند بود. برداشت وی از دین بیشتر فلسفی و تا حدی عقلانی بود.

رنگ فلسفی آثار ابن مسکویه سبب شده است که شیعیان بیش از اهل سنت آن‌ها را بپذیرند. خود وی مانند فارابی و اخوان الصفا از معتقدان به تشیع فلسفی بود. وی سال‌ها مصاحب و ندیم بویهیان بغداد و ری بود. بسیاری از نویسندگان متاخر، ابوعلی مسکویه را بر مذهب شیعه دانسته‌اند. تجارب الامم در علم تاریخ و تهذیب الاخلاق در علم اخلاق از مهم‌ترین آثار اوست.

مسکویه به گزارش‌های پیش از طوفان (در اصطلاح تاریخ طبری) از آنرو که فاقد ارزش تاریخی‌اند، اعتماد نکرده است و معجزه‌های پیامبران (ص) را از آنرو که برای مردم روزگارش قابل تکرار و تجربه نبوده است، در کتاب خود نیاورده است. البته این بدان معنی نیست که وی تدبیرهای مردمان‌های را که از ایشان رسیده است، فرو نهاده باشد. زیرا همه اینگونه روایات در متن اهتمام مسکویه قرار دارد. مسکویه کتابی جداگانه در صفات پیامبران سلف نوشته و آن را «احوال الحکماء و صفات الانبیاء السالفین» نام نهاده است که در فهرست آثارش از آن یاد می‌شود؛ و این خود پاسخی است بر خاورشناس کارادووو (۱۰۲.۱) که نکته را در این باره، به درستی درنیافته است.

مسکویه به حوادثی که به بخت و اتفاق روی می‌دهند، توجه می‌کند. با این که آدمی این گونه پیشامدها را تدبیر نتواند کرد و در برابر آنها کاری از او ساخته نیست. گزارش این‌گونه رویدادهای تاریخی بدان روی است که باز به گفته مسکویه «انسان اینگونه از حادثه‌ها را نیز در شمار آرد و در دل و گمان خویش نگاه دارد، تا در نزد او از دفتر پیش آمدها و آنچه روی دادن مانندش را چشم می‌دارد نیفتد، هر چند از پیشآمد بد جز به یاری خدا برکنار نتوان بود، و به پیشآمد نیک جز به کارسازی او امید نتوان بست.»

مسکویه روشی را که در نوشتن تاریخ برای خود برگزیده است، هرگز از یاد نمی‌برد و آن را در جای‌جای کتابش گوشزد می‌کند. مسکویه، چنان که روزنتال می‌نویسد، «در تاریخ‌نویسی بر پایه بلندی ایستاده است. کم پیش می‌آید که وی به گزارش‌های بی‌ارزش تاریخ ارج نهد. آنچه را که دارای ارزش تاریخی است به خوبی باز می‌شناسد و روایات تاریخ را با سامانی خِرَدپذیر باز می‌گوید و پیوندی را که در میان حوادث وجود داشته است، به خواننده‌اش می‌نمایاند.»

مورخان اسلامی همگی به تاریخ از آن رو نگریسته‌اند که تاریخ درس است، اندرز است و می‌توان از آن پند گرفت، «اما تنها کسی که در این باب استدلال حکیمانه و فلسفی کرده و دید اخلاقی و براگماتیک داشته و جا به جا در کتاب خود به موارد تجربه و فواید عملی اشاره کرده مسکویه است. مسکویه قائل به اصالت عمل و اصالت تجربه بوده است.» و به تعبیر دیگر، «وی که در فلسفه به عنوان حکیم اخلاقی مشهور است، در تاریخ مؤلف کتاب حکیمانه‌ای است به نام تجارب الامم. نام کسانی چون ابو علی مسکویه (۳۲۰-۴۲۱ق)، رشیدالدین فضل الله (۶۴۵- ۷۱۸) و ابن خلدون (۷۳۲- ۸۰۶ق) را می‌توان به عنوان پیشروان طریقه علمی تاریخ یا در شمار پیشگامان فلسفه تاریخ یاد کرد.» و این خود روشن است که مسکویه چند قرن پیش از رشید الدین فضل الله و ابن خلدون می‌زیسته است.

بسا بتوان گفت که مسکویه در تجارب الامم با همان چهره‌ای دیده می‌شود که در نوشته‌های نامدار دیگرش همچون: ترتیب السعادات، یا الفوز الأصغر، یا تهذیب الاخلاق، یا جاویدان خرد، یا شوامل که آن‌را در پاسخ هوامل ابو حیان توحیدی نوشته است، و جز آن که همگی درباره توانایی‌های روان و مهار کردن خوی آدمی و در شناختن و شناساندن نیکبختی انساناند و مسکویه به نوشتن آنها ممتاز و پیشتاز شناخته شده است.

با نگاهی به مقدمه تجارب الامم روشن می‌شود که تاریخ در نظر مسکویه مشتمل بر رویدادهایی است که انسان می‌تواند در زندگی فردی و اجتماعی خویش از آن پند گیرد و آن را در پیشامدهایی که مانندش همیشه پیش می‌آید و همتایش پیوسته روی می‌دهد، فرا روی خویش بدارد. هنگامی که انسان آن حوادث و ارزش‌های آزمونی‌اش را بشناسد و از آن پند گیرد، این سبب خواهد شد تا از حوادثی که در تاریخ بر سر مردمی آمده است، بپرهیزد و بدان چه سبب نیکبختی مردمی بوده است، چنگ زند.

این تفکر، بر نظر دیگرش استوار است که می‌گوید: کارهای جهان همانند و در خور یکدیگرند و انسان می‌تواند امروز را با دیروز بسنجد و در پرتو آزمون‌هایی که در کردار پیشینیان می‌یابد راه خویش را برگزیند. از سویی مسکویه بر این باور است که رویدادهایی که در گذشته روی داده، و انسان از مطالعه تاریخ بر آن آگاه می‌شود، گویی همگی آزمون‌های خود اویند، گویی خود بدان‌ها دچار آمده و در برخورد با آنها فرزانه و استوار شده و با نگرش در کارهایی که خود تجربه‌شان نکرده کارشناس شده است. تا آنجا که آنها را پیش از روی دادن باز می‌شناسد و دشواری‌های خویش را چون مردی کاردان می‌پذیرد و در برخورد با آنها همان می‌کند که سودمندتر و مناسب‌تر است.

با این همه، مسکویه چنین دریافته است که گزارش‌های درست تاریخ، غرق در قصه‌هایی است بی‌پایه و آمیخته با افسانه‌ها و مثل‌هایی که سودشان جز خواب‌آوردن یا سرگرمی نیست. از این‌رو، همه آن گزارش‌ها را در بوته نقد می‌نهد و آنچه را که ارزشمند است، از آن بیرون می‌کشد و آنچه را که تهی از ارزش تاریخی است، به سویی می‌افکند.