در موضوع انحطاط و عقب ماندگی ایران به واسطه فقدان یاس انگیز تحقیقات روشنگر، هیچ پرسشی نیست که پاسخ نسبتا جامعی بیابد. درست همین فقدان پاسخ جامع است که از جمله به عقب ماندگی ما تداوم می بخشد. پس در این تنگنای عقب ماندگی و جهل نسبت به آن، هر اثری که به پرسشی در این زمینه پرتویی اندازد و هر تقلایی که پاسخی کارآمد را تدارک ببیند، به خودی خود ارجمند است و شایسته تقدیر و باید به استقبالش شتافت. به ویژه که این تلاش و پرتوافکنی از سوی اندیشمندی باشد که سالیان دراز را صرف پژوهش درباره انحطاط ایران کرده و آخرین دستاورد او در این کوشش پیگیر، کتاب "دیباچه ای بر نظریه انحطاط ایران" است؛ جلد نخست از کتاب سه جلدی "تاملی درباره ایران".

دکتر جواد طباطبائی در این اثر از دغدغه ای سخن می گوید که اکنون به اعتبار آثاری که در چند سال اخیر انتشار یافته، می رود تا به یکی از مهمترین دغدغه های پژوهشی جمعی از روشنفکران ما تبدیل شود...

در این بررسی از کتاب دکتر طباطبایی دو پرسش اصلی مورد توجه بوده است:
۱. آیا شرحی که ایشان از تحولات اندیشه سیاسی در این دوره به دست می دهد با واقعیت این دسته تحولات در ایران سازگار است یا خیر؟
۲. آیا اساساً از منظر تاریخ اندیشه و یا تاریخ اندیشه سیاسی میتوان به نظریه پردازی درباره انحطاط فراگیر ایران در این دوره پرداخت ...

نظریه ی انحطاط ایران، نه به این گونه که طباطبایی تعریف کرده، به گونه ای مبهم اما، پیش از این هم در آثار برخی از محققین تاریخ ما کم و بیش آمده است. طباطبایی اما با اشاره به بسیاری ماخذ و منابع، گاه گمنام و مهجور، بصورتی کاملا قانع کننده این نظریه را توضیح می دهد و تفسیر می کند؛ سقوط آرام تاریخی سرزمین ایران که از قرن های هفتم و هشتم هجری آغاز و در دوران صفویه کامل می شود و سپس بصورتی بیمارگونه در دوره ی قاجار، ادامه می یابد تا به روزگار ما می رسد.

یکی از مهم ترین دغدغه های جامعه ایران بویژه پس از برخورد با دنیای توسعه یافته، چه در نوع غربی اون مثل فرانسه و آمریکا و چه از نوع شرقی اون مثل ژاپن، عقب ماندگی کشور بود. اگر تلاش های قائم مقام، عباس میرزا و بعدها امیر کبیر رو نخستین گام ها برای نجات کشور از منجلاب درماندگی مفروض بداریم در این صورت باید بگیم نزدیک به دو سده هست که در تکاپوی بهبود شرایط زیستی خود در تلاش و تقلاییم.