تاریخ قم

تاریخ قم

نویسنده: حسن بن محمد بن حسن قمی
مترجم: حسن عبدالملک قمی
مصحح: جلال الدین تهرانی
ناشر: مطبعه مجلس
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 351
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1313 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو ؛ صحافی مجدد شده ، کتاب از صفحه 9 شروع شده است

مروری بر کتاب  

بانضمام فهرست اعلام و اماکن

تاریخ قم، کتابی درباره تاریخ قم از حسن بن محمدبن حسن قمی، در قرن چهارم است، این اثر یکی از معتبرترین آثار درباره تاریخ شهر قم محسوب می‌شود.امروزه متن اصلی آن که به زبان عربی بوده، موجود نیست. اما ترجمه فارسی اثر در دسترس است. مؤلف در کتاب خود از منابع متعدد بهره برده و غالباً آن‌ها را نام برده است. تاریخ قم در بیست باب و پنجاه و یک فصل تألیف شده است. ولی ترجمه فارسی موجود فقط شامل پنج باب نخست این کتاب است. از وجوه اهمیت این کتاب، دربرداشتن مطالب بسیاری درباره کشاورزی قم است. همچنین تاریخ قم مفصّل‌ترین و معتبرترین سند درباره وضع مالک و زارع در ایران آن روزگار به شمار می‌آید.

نگارنده در مقدمه اثر خود علاقه اسماعیل بن عباد نسبت به مردم قم به ویژه تعطف و شفقت او نسبت به «اشراف طالبیه و سادات فاطمیه» را توصیف می‌کند. به ویژه از یکی از فضایل او بسیار به نیکی یاد می‌کند و آن این که:
کتب بسیار و دفاین بی شمار و دواوین از انواع علوم و اصناف اشعار و فنون اخبار بر طلبه و اهل علم وقف فرمود تا مطالعه آن می‌نمودند و از آن فواید برمی‌داشتند و نسخ برمی‌داشتند و می‌نوشتند.حسن بن علی قمی در ابتدا قصد نوشتن دو کتاب را داشته است؛ یکی تاریخ قم و دیگر تاریخ عرب اشعریّه که به قم نزول کردند. زیرا که ایشان آن کسی بودند که مالک شهر قم شدند و آن را تکویر کردند و بارو کشیدند و ایشان را به قم چندین آثار و علامات است پس اولی آن دیدم که آن کتاب را با این کتاب جمع کنم و اخبار طالبیه که به قم آمدند و وطن ساختند یاد کنم.»

هدف اصلی نگارنده از نوشتن این کتاب دو چیز بوده است: یکی تصنیف اثری مشابه با کتاب تاریخ اصفهان حمزه اصفهانی و دیگر جمع‌آوری اخبار و روایات قدیمی دربارهٔ تاریخ قم پیش از اینکه این اخبار از بین بروند. شیوه و سبک نویسنده توصیفی است. در بسیاری موارد، روایات و گزارش‌های متعددی از یک واقعه ارایه می‌کند، بدون آن که اندک تلاشی برای ارزیابی ارزش نسبی آنها برای ترجیح یک روایت و گزارش نسبت به دیگر روایات صورت دهد. نویسنده در تألیف اثر خود از سه دسته منابع اصلی بهره برده است: اخبار و روایات محلی، تاریخ‌های محلی که بیشتر آنها اکنون در دست نیستند؛ اسناد رسمی. نگارنده قسمت اعظم اخبار مربوط به قم را در زمانی که برادرش حاکم آن شهر بوده از کسانی که صاحب «معرفت و خبری و دانشی» بوده‌اند گرفته است.

نگارنده برای توصیف درآمد و عایدی قم تا حد زیادی به اسناد و دفاتر ثبت دیوان قم اعتماد و اتکا می‌کند. متأسفانه او از دفاتر خراج هم عصر خود اطلاعات زیادی در اختیار نمی‌گذارد. منبع اصلی او در فصل مربوط به تاریخ اعراب اشعری‏[اثر]هشام بن محمد بن سائب کلبی است. او همچنین از کتاب فتوحات اهل اسلام ابو عبید معمر بن مثنی تیمی و کتاب رایات و علمها ابو البحتری وهب بن وهب نقل قول می‌کند.

در یک جمع‌بندی کلی از بررسی حاضر می‌توان گفت که ارزش و اعتبار تاریخ قم تنها به جهت وجود مباحث مربوط به عایدات و خراج نیست بلکه این کتاب مشتمل بر اطلاعاتی است که تا حد زیادی تکمیل کننده آگاهی‌های موجود در دیگر منابع است. همچنین حاوی گزارش‌های دقیق و تفصیلی پیرامون استقرار عرب‌ها در قم و نیز در بردارنده تاریخ اعراب اشعری در دوران جاهلیت و اوایل دوران اسلامی است. ضمن آن که از تمایل و گرایشات اولیه آنها به تشیع نیز گزارشهایی در کتاب آمده است.

تاریخ قم حاوی گزارشهای عدیده‌ای است در خصوص آمدن عرب‌ها به قم. از نظر نویسنده، آنها در طول دوران حکمرانی حجّاج بن یوسف ثقفی در عراق، به ایران آمده‌اند. بنابر گزارش‌های منابع ایرانی، عرب‌ها در سال ۹۹ ق. به ایران آمده‌اند. احوص بن سعد در مهاجرت علویان به بصره و بعد از آن به حوالی قم شرکت داشته است. در قم یک مالک ایرانی به نام یزدانفاذار به او در ابرشتیحان (آشتیان) زمین‌هایی واگذار کرده بود. سپس برادرش، عبدالله، نیز به او ملحق شده بود. به تدریج قدرت و توانمندی احوص و خانواده اش رو به فزونی گذاشته، آنان زمین‌های بیشتری به دست می‌آورند و بعد از نبرد بر سر قدرت با ساکنان ایرانی منطقه، سیطره و سلطه خود را مسجل می‌سازند. تاریخ قم همچنین دربردارنده گزارش‌های جزیی و دقیق از مهاجرت علویان و اعقاب آنها به قم است. در حدود سال ۳۷۱ ق. تعداد سادات در آبه (ساوه) قم، کاشان و خورزن ۳۳۱ نفر (مردها و بچه‌ها) بوده و مواجب ماهانه هر یک از آنها ۳۰ من نان و ۱۰ درهم نقره بوده است....