تاریخ قاجاریه

تاریخ قاجاریه

نویسنده: امام قلی میرزا قاجار
به کوشش: علیرضا نیک نژاد
ناشر: تاریخ ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 266
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1400 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

چنین گوید بنده خاکسار امامقلی قاجار که مورخین ایران را در اصل این چنین اصیل ایماق قاجار اختلاف است و به طوری مهمل و بی ربط نوشته‌اند که اکثر دانشمندان روزگار از حسب و نسب این بزرگان بی خبرند و عامه و خاصه چنان دانند که قاجاریه در این ازمنه جدیده از استرآباد و مازندران طلوع کرده‌اند و در سوابق ازمنه در سایر بلاد ایران اسمی و رسمی نداشته‌اند، چه اکثر مورخین ملتفت به ماثر و زحمات بزرگان قاجار نشده‌اند و ما بعون الله در کمال راستی وقایع محاربات و جان سپاری آن فوارس معارک را فرداً فرداً بیاوریم که بر خوانندگان واضح شود که این مردم چه رنج‌ها در راه دین و دولت برده‌اند تا دین مبین امامیه را در ایران به عهد پادشاهان صفوی نژاد در این مملکت پادار نموده‌اند. در مقدمه گفتار سایر مورخین را بعینه نقل می‌داریم که ناظرین را بصیرتی پدید آمده رنج این بنده ضایع شود بالله التوفیق.

با جستجو در مراکز نسخ عملی، تنها یک نسخه از تاریخ قاجاریه را شناسایی کردیم و آن نسخه موجود در گنجینه نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، نسخه‌ای با عنوان «تاریخ قاجاریه» به شماره ۱۰۹۱۴ محفوظ است که با توجه به صفحه دوم نسخه که برچسب کتابخانه دولت علیه ایران با عنوان تاریخ قاجاریه به نمره ۳۱۲۲ از مجموعه کتاب‌های کتابخانه سلطنتی قاجاریه بوده و در قسمت ملاحظات توسط میرزا موسی مرآت الممالک رئیس و تحویلدار و کتابدار کتابخانه سلطنتی امضا شده است. از مشخصات نسخه آن است که با عبارت «بسمله حمدا کثیراً مبارکا فیه توتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء … چنین گوید بنده خاکسار امامقلی قاجار که مورخین ایران را در اصل ایل جلیل اصیل ایماق قاجار اختلاف است…» شروع می‌شود و در همان آغاز نویسنده کتاب مشخص می‌شود امامقلی میرزای قاجار این اثر را به رشته تحریر درآورده است.

نام مولف کتاب چنانکه کاتب تاریخ قاجاریه می‌نویسد ، امامقلی‌میرزا از شاهزادگان قاجار است. او در نگارش تاریخ قاجاریه از دو گونه منابع استفاده کرده و در استفاده از منابع ، نویسنده‌ای راست‌گفتار و امانتدار است ، چنانکه تک‌تک منابع مورد استفادۀ خود را ذکر می‌کند.

پدرش بدیع الزمان میرزا (ملقب به صاحب اختیار) نام داشت و جدش محمدقلی میرزای ملک‌آرا (پسر دوم فتحعلیشاه که حاکم مازندران و استرآباد) بود. علیرغم اینکه درباره پدر و جد امامقلی میرزا اطلاعات کافی وجود دارد، درباره شخص خودش اطلاعات و اسناد چندانی در دسترس نیست و می‌توان گفت که او از شاهزادگان تقریباً گمنام قاجاری است. یک دلیل برای گمنام بودن او شاید این باشد که خانواده بدیع الزمان میرزا به سبب توطئه علیه محمدشاه از نظرها افتادند. روایت است که به سال ۱۲۵۰ قمری، قائم‌مقام فراهانی محمدقلی میرزای ملک‌آرا را به بهانه شرکت در مراسم تاج‌گذاری محمدشاه قاجار به تهران دعوت کرد و سپس به همدان تبعیدش کرد و مُلک‌آرا تا آخر عمر در همدان به سر برد.

اما مختصر اطلاعاتی که درباره امامقلی میرزا وجود دازد ماخوذ از منابعی چون «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز» اثر نادر میرزا (برای امامقلی) و همین کتاب «تاریخ قاجاریه» است. به نظر می‌رسد که امامقلی میرزا دوران کودکی را از زمانی که پدرش بدیع الزمان میرزای ملقب به اسپهبد، صاحب اختیار استرآباد در رکاب پدرش محمدقلی میرزا ملک آرا حکمران دارالمرز مازندران بود، در مازندران به سر می‌برد و گویا بعد از مرگ مادرش از مازندران مهاجرت کردند و بعد از برکناری ملک آرا به جرم همدستی با مدی تاج و تخت و توطئه علیه شاه جدید (محمد شاه) به همراهی گروهی از شاهزادگان همچون جهانگیر میرزا صاحب «تاریخ نو» (این کتاب با تصحیح زنده‌یاد عباس اقبال آشتیانی منتشر شده است) به اردبیل تبعید شدند و بعد از آن نیز به تبریز فرستاده و حبس نظر شدند.

وی در نگارش تاریخ قاجاریه از دو گونه منابع استفاده کرده و به قول مصحح کتاب در استفاده از منابع، نویسنده‌ای راست گفتار و امانتدار است، چنانکه تک‌تک منابع مورد استفاده را ذکر می‌کند. بنابراین این منابع به دو دسته تقسیم می‌شود: «منابع تاریخی و جغرافیایی» و «تاریخ شفاهی».

از جمله منابع تاریخی و جغرافیایی مورد استفاده نویسنده می‌توان به این آثار اشاره کرد:
جهانگشای جوینی
جامع التواریخ رشیدی
نزهت القلوب حمدالله مستوفی
تذکره دولتشاه سمرقندی
تاریخ صفویه
تاریخ شاه صفی  تألیف ابوالمفاخر بن فضل الله حسینی تفرشی
تاریخ جهان آرا  احمد غفاری قزوینی
تذکره آتشکده  لطفعلی بیک بیگدلی
اکسیر التواریخ  اعتضادالسلطنه
شمایل خاقان  میرزا علی حسینی
روضه الصفا  رضاقلی خان هدایت
ناسخ التواریخ میرزا تقی سپهر کاشانی
و...

علاوه بر آن نویسنده از منابع و افرادی یاد می‌کند که به نظر می‌رسد که غیر مستقیم مأخوذ از منابع دیگر باشد، مانند: تاریخ حسن جان اصفهانی که یغما نام در تاریخ مآثر آل عثمان، تواریخ عرب و عجم از قبیل شاهنامه و معجم و تاریخ طبری و ابن جوزی و دینوری و فردوسی و عبد یغوث جاهلی و وزیر ایران حاتم بیک اردوبادی و در مورد فتح گنجه میرزا احمد کفرانی اصفهانی و قصیده فتحنامه از قائم مقام مشعر بر استهزاء امین الدوله وزیر اصفهانی. امامقلی میرزا از دو نفر به عنوان منبع شفاهی در ذکر موضوعات تاریخی نام می‌برد: یکی میرزارحیم خطیب اهری است و دیگری در جایی از کتاب، از پدر خود نام می‌برد و واقعه تاریخی از او نقل می‌کند.