تاریخ سند ، معروف به تاریخ معصومی

نویسنده: سیدمحمد معصوم بکری
تصحیح: عمر بن محمد داود پوته
ناشر: اساطیر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 352
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1382 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

'تاریخ سند' معروف به تاریخ معصومی تالیف سید محمد معصوم بکری (وفات 1019 ه ق), یکی از رجال نظامی و مورخان دوران مغولان کبیر (مغولان هند یا تیموریان هند) است. این اثر که در حدود 1009 ه ق به رشته تحریر درآمده, یکی از کهن ترین متون تاریخی درباره تاریخ سند است.

مولف در این کتاب تاریخ سند و بخشی از حکام هند و دهلی نیز قندهار غزنه تا ماورائ النهر را از زمان فتح سند به دست اعراب مسلمان تا زمان حیات خود (اوایل قرن یازدهم هجری) در چهار بخش بدین شرح تدوین نموده است:
1ـ در ذکر فتح سند و تعیین نمودن عسکر فیروزی اثر اسلام از دارالسلام بغداد در زمان خلافت ولید بن عبدالملک, وقایع محاربات ایشان با لشکر کفار حق ناشناس, و مدت حکومت گماشتگان خلفائ بنی امیه و بنی عباس
2ـ در ذکر سلاطین که بعد از حکومت گماشتگان خلفای عباسیه لوای حکومت در دیار سند برافراشته اند
3ـ در ذکر ایالت حکام ارغونیه و مدت حکومت و وقایع محاربات ایشان
4ـ در ذکر انتقال ولایت سند به حیطه تصرف بندگان درگاه بعد از انقضای حکومت سلطان محمود خان و ذکر احوال حکامی که به ایالت بهکر مقرر شده اند.

کتاب با توضیحات مصحح, کتابها و منابع, نمایه اسامی به پایان میرسد. این کتاب به تصحیح عمر بن محمد داود پوته در سال 1357 ه ق/ 1938 م. در هند (بمبئی) به چاپ رسیده است. کتاب حاضر, چاپ عکسی (افست) از چاپ هند است که بدون حروفچینی مجدد و بدون توضیح یا مقدمه ناشر ایرانی منتشر شده است.

...سند در بین ولایات شبه قاره هند دارای بیشترین تاریخهای محلی به زبان فارسی است. اگرچه سابقه تاریخنگاری محلی فارسی در آنجا با برگردان فتحنامه سند مشهور به چچنامه از عربی به فارسی به اوایل قرن هفتم هجری میرسد؛ اما در واقع اولین نوشته مستقل محلی سند به زبان فارسی، تاریخ سند میرمعصوم معروف به تاریخ معصومی میباشد. بنابراین سؤال پژوهش این است که اثر مذکور دارای چه ویژگیهایی بوده و مطالب آنچه اهمیتی دارد.

(سؤال) به نظر میرسد تاریخ سند میرمعصومی در بسیاری از مطالب راجع به سند منبع اول تألیفات بعدیِ تاریخ محلی منطقه بوده به طوریکه سایر تواریخ در این مورد بهره بسیاری برده اند. (فرضیه) غرض، ارائه مشابهت های تاریخی، فرهنگی و معنوی سند با اندیشه های ایرانی و اسلامی، مؤلفه های متعددی، مانند تعالیم و آموزه های ادبی، اخلاقی و اجتماعی در رشد و شکوفایی تألیفات به زبان فارسی از جمله در زمینه تاریخنگاری است.

(هدف) مقاله به شیوه توصیفی و تحلیلی (روش) به این نکته دست یافته که تاریخ سند معصومی بیشتر به فتح سند توسط مسلمانان، حکومتهای سند از آغاز تا بابریان، انتقال حاکمیتهای محلی به امپراتوری تیموری، اقوام ساکن سند و مهاجرین به آنجا و شخصیتهای متنفذ و مقتدر از جمله حکام و فرهیختگان ازجمله ادبا و اهل علم توجه کرده است، البته مسائل اجتماعی و مردمی نیز به صورت کمرنگ دیده میشود.

...سرزمین سند از زمان قدیم مولد و مسکن یک عده علماء و فضلاء بوده که آثار خود را در تأریخ عالم اسلام گذاشته‌اند، و در جمیع علوم و فنون بهره وافر داشته، چنانکه از کتب تاریخ و سیر و ادب و حدیث مانند انساب سمعانی و معجم البلدان یاقوت و غیرهما واضح و لایح است. همچنین شمه‌ای از احوال بزرگان متأخرین که درین خاک زیست نموده و مردم را از فیوضات خویش مستفیض ساخته در کتابها مانند تاریخ معصومی هذا و تحفه الکرام تألیف میر علیشیر قانع تهتوی مندرج است.

میان این دو گروه افاضل فترتی عظیم واقعست تقریبا هفت قرن، که در خلال آن تاریخ سیاسی این دیار مضطرب و ناقص و مبهم مانده است:

یعنی بعد از انقراض دولت بنی عباس که منتسبان خود را برای حکومت سند وقتا فوقتا می‌گماشتند یک دوره ملوک الطوائفی آغاز می‌شود، و مملکت سند یکی بعد دیگری در تحت تصرف غزنویان و غوریان و سایر سلاطین دهلی می‌آید، و چنان غبار تاریکی آن را فرا می‌گیرد که بجز چند اشعه نور چیزی بنظر نمی‌رسد، حتی هیچ مؤرخ از سلسله سومرگان و ستمگان که حکام اهلی بودند سوای بعضی أسماء و حقائق که قریب به ظنون و نظیر قصص و حکایات است چیزی محقق نیاورده است، گویا کسی تاریخ این قرنهای تیره ننوشته و یا اگر نوشته از توالی‌ء حکام و اغتشاش عام و بی اعتنائی خلف خام دست خوش روزگار گشته و هیچ نشانی از ان نمانده.

و بسیار جای تاسف است که هیچ کتاب تاریخ قبل از تسخیر سند بر دست عرب بما نرسیده، باین نتیجه که تأریخ این سرزمین قبل از فتح محمد ابن قاسم در پرده استتار مانده، الّا برخی احوال از حکومت رایان و برهمنان که بطور افسانه‌ای در چچنامه مذکور است. و بعد از فتح اسلام است که ما در میدان تاریخی پا می‌گذاریم، و آن هم برای صد و پنجاه سال که در اثنای این مدت گماشتگان بنی أمیه و بنی عباس یکی بعد دیگری آمده ملک سند را از جانب خلفاء در تحت تصرف خویش داشته‌اند. و لیکن متأسفانه أحوال ایالت این نائبان نیز بجز چند اشاراتی که در کتب تأریخ عربی موجود است بطور رضایت بخش یافت نمی‌شود. درین زمینه دو مؤرخ عربی أعنی البلاذری (المتوفی 279 892) مؤلف فتوح البلدان و الیعقوبی (المتوفی 284 897) مؤلف تأریخ الیعقوبی مستثنی هستند.

سابق الذکر یک فصل علیحده بر فتح سند در کتاب مستند خود آورده و مؤخر الذکر نیز تقریبا همان بیان باختصار و تغییر قلیلی تقریر کرده. بعلاوه این، سیاحان و جغرافیه نویسان عرب و متعرب مانند اصطخری و مقدسی و مسعودی اسمای شهرهای قدیم سند را ذکر کرده‌اند، اما بواسطه مرور زمان و تداول کتّاب صورت اکثری از آنها چنان مسخ شده است که هویّت و استخراج آنها از حد امکان بیرون است.

اولین تاریخ جامع که در فتح بلاد سند در زبان تازی تألیف شده کتابی بود که أبا عن جدّ در میراث قاضی اسماعیل بن علی الثقفی قاضی‌ء بکر آمده، و از روی آن نسخه علی بن حامد بن ابی بکر کوفی در حوالی سنه 613 ه (مطابق 1216 م) تألیف خود «منهاج المسالک المعروف به چچنامه» در زبان فارسی ترجمه نمود. از ان جائیکه نسخه اصلی‌ء عربی از بین رفته که باز یافت آن متعذّر است، چچنامه فارسی أولین تاریخ سند است که بدست ما رسیده، و باستثنای بعضی حکایات متعلق بتاریخ سند قبل از فتح عرب و قصه خاتمه محمد بن قاسم که رنگ افسانه‌ای دارد اغلب وقایعی که در ان مندرج است مطابقت مشخّص بمحتویات فتوح البلدان دارد. ان شاء اللّه تعالی این تاریخ پرقیمت در عرض یک سال بنفقه انجمن مخطوطات فارسیه حیدر آباد دکن و بتصحیح این ضعیف بحلیه طبع آراسته خواهد شد.

تقریبا چهار صد سال بعد از تصنیف چچنامه سید محمد معصوم بکّری همین تاریخ خود را بقلم آورد. وقتی که بنده بدانشگاه کمبریج مشغول تحقیقات علمی بودم یک نسخه دستخطی گرانبها ازین تاریخ بدستم افتاد. از همان وقت عزم بالجزم کردم که بعد از مراجعت بوطن مألوف بطبع و نشر این نسخه خواهم پرداخت، و لیکن از سبب اشغال و تعویقات دیگر این اراده از قوّه بحیّز فعل نیامد، تا اواخر سنه 1935 مسیحی که آقای محترم دکتور محمد بذل الرحمن مدیر دانشکده اسماعیل کالج که یکی از اعضای متنفّذین بهندارکر اریئنتل انستیتیوت، پونه، هستند هیئت مجریه این مؤسسه را تحریض دادند که این نسخه تاریخ معصومی را بنفقه اوقاف خود طبع و نشر نماید.

هیئت محترمه این پیشنهاد را اجابت کرده تصحیح و مقابله و نگرانی کتابت را بعهده این ضعیف محوّل فرموده، و بنده نیز بکمال رضایت و خوشی این کار خطیر را بر دوش گرفتم. اگر در ظنّ فضلا و أدبا ازین مسئولیت بخوبی بر آمده‌ام فهو المطلوب و الّا فالعذر عند الکرام مقبول:
همچو موری اندرین خرمن خوشم‌که فزون از خویش باری می‌کشم ...

فهرست

1- مقدمه مصحح ه - ز
2- ترجمه حال مؤلف- تألیفات میر معصوم ح - کر
3- نسخ تاریخ معصومی کح - لب
4- مقدمه مؤلف 1 - 3
5- جزء اول - در ذکر فتح سند و تعیین نمودن عسکر فیروزی اثر اسلام از دار السلام بغداد در زمان خلافت ولید بن عبد الملک، و وقائع محاربات ایشان با لشکر کفار حق‌ناشناس، و مدت حکومت گماشتگان خلفاء بنی امیه و بنی عباس 4 - 31
6- جزء دوم - در ذکر سلاطین که بعد از حکومت گماشتگان خلفای عباسیه لوای حکومت در دیار سند برافراشته‌اند 32 - 79
7- جزء سیوم - در ذکر ایالت حکام ارغونیه و مدت حکومت و وقایع محاربات ایشان 80 - 241
8- جزء چهارم - در ذکر انتقال ولایت سند بحیطه تصرف بندگان درگاه بعد از انقضای حکومت سلطان محمود خان و ذکر احوال حکامی که بایالت بهکر مقرر شده‌اند 242 - 257
تاریخ سند، مقدمه، ص: 2
9- توضیحات و تعلیقات و استدراکات 259 - 318
10- فهرست کتب مراجعه 320 - 322
11- فهرست اسماء الرجال 323 - 341
12- فهرست اسماء الأماکن و القبائل 342 - 352