تاریخ دولت خوارزمشاهیان

تاریخ دولت خوارزمشاهیان

نویسنده: ابراهیم قفس اوقلی
مترجم: داود اصفهانیان
ناشر: گستره
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 410
اندازه کتاب: وزیری جلد سخت - سال انتشار: 1367 - دوره چاپ: 1

کمیاب  - کیفیت : نو

مروری بر کتاب 

خوارزم در طول تاریخ نقش مهمی در مسائل سیاسی ایران و آسیای مرکزی داشته و از نظر اقتصادی و نظامی نیز حائز اهمیت فراوان بوده است. حاصلخیزی این منطقه به‌سبب هم‌جواری با رود جیحون، و موقعیت تجاری و بازرگانی آن که بر سر راه کاروان‌ها قرار داشته، اقوام مختلف را به سوی خود کشانده است. چون خوارزم از نظر جغرافیایی منطقه‌ای جدا از سرزمین‌های اطراف بود، بنابراین مدت‌های مدیدی استقلال سیاسی و فرهنگ خاص خود را حفظ نموده است.
 منابع از شهرها، شهرکها و دهات زیادی به عنوان توابع خوارزم یاد کرده‌اند که تعداد آنها از هشتاد و سه ‌شهر و روستا تجاوز می‌کند. ساکنان این شهرها عموماً مذهب حنفی داشته و از فقه معتزلی پیروی می‌کرده‌اند.

خوارزم با داشتن راه‌های آبی و موقعیت تجاری از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. این خطه در نقطه تلافی راه‌های ارتباطی چین، ایران، هندوستان و دشت سیبری از کشورهای آسیایی و نیز جنوب روسیه قرار داشت. کاروان‌های بزرگ تجاری از ممالک یاد شده در این ناحیه با یکدیگر ملاقات کرده، امتعه خود را که مرکب از صدها نوع کالاهای مختلف بود، به بازارهای فعال و مراکز تجاری آنجا سرازیر می‌کردند. به گفته ی مولف حدودالعالم، خوارزم جایگاه بازرگانان، بارگاه ترکان و تجار ترکستان، ماوراء‌النهر و خزران بوده که از نواحی اطراف به آنجا می‌آمدند.

هنگامی که خوارزمشاه اتسز در سال 521 هجری قمری به جانشینی پدر رسید،‌ جهان اسلام در شرق، اگرچه سلطان مقتدری همچون سنجر را داشت، ولی اوضاع چندان هم به سامان نبود. حوادث آینده نشان داد که پادشاهی سنجر، آخرین دوره حکومت پراقتدار و شکوه سلجوقیان بوده است. از یک طرف خلافت عباسی در این سال‌ها به فکر بازیابی قدرت سیای خود افتاده بود، و از طرف دیگر حکومت‌های دیگر همچون غوریان و قراختاییان سر بر آوردند، که این قضایا به جاه‌طلبی‌های اتسز کمک فراوان کرد. از همه مهم‌تر تاخت و تازهای غزها که از سال‌ها پیش باعث آزار و اذیت مردم خراسان و نواحی اطراف آن شده بودند، گسترش پیدا کرده بود.در این هنگام در نواحی غور و بامیان، دولت غوریان به‌تدریج خود را به عنوان رقیبی هر چند کم قدرت نشان می‌داد، ولی تلاش اصلی این حکومت در درجه اول صرف امور شرق آن قلمرو و مبارزه با کفار بود.
 اتسز گرچه تا پایان عمر کم و بیش تابع سلطان سنجر بود، ولی می توان مناسبات وی با سلطان سنجر را به دو دوره تقسیم کرد که در دوره اول که تا سال 529 ه.ق ادامه یافت تابع سنجر بود و در جنگ ها به وی خدمات فراوانی انجام داد. دوره دوم که بقیه حیات سیاسی اتسز را در بر می گیرد به سوء ظن، عداوت و دشمنی بین این دو سپری شد

 تاریخ حکومت خوارزمشاهیان از سال ۴۷۵ تا ۶۰۹ شمسی (۴۹۰ تا ۶۲۸ قمری) ( ۱۰۹۷ تا ۱۲۳۱ میلادی) ، مدت حکومت ۱۳۴ سال ، مرکز حکومت آنان شهر خوارزم در افغانستان کنونی
خوارزمشاهیان فرزندان غلامی ترک به نام انوشتکین بودند که او را یکی از امرای سلجوقی در غرجستان (گرجستان) خریده بود و به همین جهت او را انوشتکین غرجه می گفتند.انوشتکین بر اثر بروز لیاقت و کفایت در دربار ملکشاه سلجوقی ، ترقی یافت و به مقام شحنگی خوارزم منصوب شد .
در سال ۴۹۰ قمری ، قطب الدین محمد ( پسر انوشتکین غرجه ) از طرف حکمران خراسان ، به حکومت خوارزم منصوب شد . بنابراین قطب الدین محمد را بعنوان بنیانگذار سلسله خوارزمشاهیان شناخته و از این تاریخ به بعد ، مقام حکومت بر خوارزم در خاندان وی موروثی گردید .

دولت خوارزمشاهیان در سال ۶۱۶ قمری و در زمان حکومت سلطان محمد خوارزمشاه ، بوسیله سپاهیان چنگیزخان مغول مورد حمله و تاخت و تاز قرار گرفت ولی تاریخ نهائی انقراض این سلسله را ، تاریخ کشته شدن سلطان جلال الدین ( پسر سلطان محمد خوارزمشاه) ، که در سال ۶۲۸ قمری بوده است، می دانند .
سلطان محمد خوارزمشاه که برای جنگ با طوایف قرقیز و قبچاق در حال گذر از دشت قبچاق ( از بلاد کنار سیحون) بود به یک گروه از لشکریان چنگیز که به فرماندهی جوجی( پسر چنگیز) در حال حرکت بودند ، برخورد نمود و با اینکه مغول ها قصد جنگ و درگیری با خوارزمشاه را نداشتند ، سلطان محمد از شدت غرور و با این عنوان که همه کفار در چشم او دشمن هستند ، به آنها حمله کرد . مغول ها در این جنگ رشادت بسیار از خود بروز دادند ولی چون مایل به جنگ نبودند شبانه گریختند . این واقعه که اولین برخورد بین خوارزمشاهیان و مغول بود ، اگر چه اهمیت چندانی نداشت ولی مشاهده شجاعت و جنگ آوری تاتارها ، چنان خوارزمشاه را به وحشت انداخت که در وقایع بعدی ، این پادشاه حتی المقدور از مقابله با آن قوم خودداری نموده و همواره از رویارویی با آنها عقب می کشید.

سلطان محمد خوارزمشاه پس از فتوحلاتی که لشکریان اودر آسیای مرکزی بدست آوردند به فکر تسخیرچین افتاد ولی پس از اینکه شنید چنگیز بر شهر پکن چین مسلط شده ، گروهی را برای تحقیق این اخبار به چین فرستاد . چنگیز مقدم فرستادگان خوارزمشاه را گرامی داشت و توسط این گروه به سلطان محمد ، پیغام فرستاد که مایل است ، همواره بین طرفین ، صلح و صفا برقرار باشد و در ممالک خوارزمشاهی و چنگیزی همواره کاروانیان و تجار ، به رفت و آمد و داد و ستد مشغول باشند.