تاریخ تذکره های فارسی ؛ دو جلدی

تاریخ تذکره های فارسی

نویسنده: احمد گلچین معانی
ناشر: دانشگاه تهران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1800
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1350 _ 1348 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو ؛ با گالینگور صحافی شده

مروری بر کتاب

واژه تذکره معانی گوناگون دارد، از جمله : به یادآوردن ، یاد کردن ، یادآوری ، آنچه موجب یادآوری شود، وسیله تذکر، یادگار و غیره (ابن منظور، ذیل «ذکر»؛ دهخدا، ذیل ماده ).کتابهای گوناگونی در موضوعات مختلف و با عنوان تذکره ، به عربی و فارسی ، وجود دارد و به نظر می رسد که مؤلفان آنها در انتخاب این واژه برای عنوان کتاب ، به معنای آن (یادآوری ) التفات داشته اند.

این واژه برای کتابهای شرح حال صوفیان و خطاطان و علما و از همه بیشتر شاعران و ادیبان به کار رفته به طوری که بتدریج اصطلاحی برای کتابهای شرح حال شاعران شده است (برای نمونه رجوع کنید به دهخدا، ذیل «تذکره »). این واژه در عنوان بسیاری از کتابهای عربی با موضوعات گوناگون دیده می شود که برخی از آنها عبارت اند از: تذکره ابن المعتز (متوفی 296)، تذکره الخواص از سِبط ابن جوزی (متوفی 654) و تذکره النبیه فی ایام المنصور و بنیه از ابن حبیب حلبی که به سبب دربرداشتن شرح زندگانی امیران و بزرگان اهمیت فراوانی دارد

تذکره نویسیِ فارسی . تا پیش از سده هفتم ، سرگذشت شاعران و نمونه شعر آنان به طور پراکنده در برخی آثار تاریخی و جغرافیایی و ادبی ، نظیر چهارمقاله نظامی عروضی (تألیف ح 550) و آثارالبلاد و اخبارالعباد زکریای قزوینی (متوفی 682)، ذکر می شد. در اوایل سده هفتم ، محمد عوفی لباب الالباب را تألیف کرد که قدیمترین تذکره ، مشتمل بر شرح حال شاعران ، است .

نخستین کتابهای فارسی که در عنوان آنها کلمه تذکره ذکر شده ــ از جمله تذکره الاولیاء *عطار در شرح احوال اولیا و مشایخ تصوف و رساله آغاز وانجام معروف به تذکره تألیف نصیرالدین طوسی (متوفی 672) در باره معاد ــ «تذکره » به مفهومی که بعدها در ادب فارسی رایج شد (کتابی در شرح حال شاعران )، نبودند.

قزوینی (عوفی ، مقدمه ، ص و ـ ح ) از کتابی با عنوان مناقب الشعراء تألیف موفق الدین ابوطاهر خاتونی * ، از رجال دوره محمدبن ملکشاه (متوفی 511)، نام برده است که این اثر در دست نیست تا بتوان در باره آن داوری کرد، اما نجم الدین ابوبکر محمد راوندی ، از نویسندگان اواخر قرن ششم ، آن را مرقع گونه ای دانسته است (ص 57). اشاره دولتشاه سمرقندی در تذکره الشعراء * (تألیف 892؛ ص 35، 66) به این کتاب ، نشان می دهد که مناقب الشعراء دست کم تا قرن نهم شناخته شده بوده است .

پس از لباب الالباب ، تذکره الشعراء سرمشق تذکره نویسان شد. محمدطاهر نصرآبادی برای نخستین بار واژه تذکره را به معنای شرح حال شاعران در عنوان اثر خود، تذکره نصرآبادی * (تألیف 1083ـ1090). این تذکره مشتمل بر شرح حال شاعران و نمونه اشعار آنان است .

تذکره ها غالباً از مقدمه و متن اصلی و خاتمه تشکیل می شوند. متن اصلی که در بر دارنده اطلاعات زندگینامه ای است ، فصل بندیهای متنوع و ویژه ای دارد و تذکره نویسان در نامگذاری آنها گاه از تعابیر ادبی و کنایی بهره جسته اند، مثلاً نام فصلهای آتشکده آذر بیگدلی (تألیف 1174)، مجمر، شعله ، اخگر و شراره است و فصلهای شبستان تألیف مدرسی یزدی (متخلص به شهلا) در 1274ـ1277، خلوتخانه ، هنگامه ، آستانه و ایوان نام دارد.

عنوان مدخل در تذکره ، نام یا تخلص شاعر است و ترتیب مدخلها یا تاریخی است مانند طبقات شاهجهانی تألیف محمدصادق خان دهلوی در 1045 و مرآت الخیال تألیف شیرعلی خان لودی در 1102، یا الفبایی است مانند خزانه عامره تألیف آزاد بلگرامی در 1176. در برخی تذکره ها نیز هیچگونه نظم خاصی وجود ندارد .

در پایان زندگینامه هر شاعر، نمونه ای از اشعار او به انتخاب تذکره نویس می آید و بدین ترتیب ذوق ادبی تذکره نویس نمایانده می شود. در واقع ، شهرت و برتری برخی تذکره ها به سبب حُسن انتخاب نمونه های شعری است ، مانند بتخانه تألیف ملامحمد صوفی مازندرانی در 1010، و ریاض الشعراء واله داغستانی . در مقابل ، بعضی تذکره نویسان به سبب انتخاب نمونه های ضعیف ، به بی ذوقی معروف شده اند، مانند حسین نوای همدانی مؤلف تذکره نوا...