تاریخ ادبیات فارسی ؛ از کهن ترین روزکاران تا عصر فردوسی

تاریخ ادبیات فارسی

نویسنده: یوگنی ادواردویچ برتلس
مترجم: سیروس ایزدی
ناشر: هیرمند
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 400
اندازه کتاب: وزیری گالینگور  - سال انتشار: 1374 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو 

مروری بر کتاب

تاریخ ادبیات فارسی به بررسی تاریخی و جریان‌شناسی ادبیات زبان فارسی می‌پردازد. ادبیات فارسی پس از اسلام تاریخی هزار و صد ساله دارد. شعر فارسی و نثر فارسی دو گونه اصلی در ادب فارسی هستند. برخی کتاب‌های قدیمی در موضوع‌های غیرادبی مانند تاریخ، مناجات و علوم گوناگون نیز دارای ارزش ادبی هستند و با گذشت زمان در زمره آثار کلاسیک ادبیات فارسی جای گرفته‌اند.

ادبیات کلاسیک فارسی در دوران نخست اسلام در ایران که تحت حاکمیت عرب‌های اموی و حکمرانان محلی آنان بود به صورت شفاهی آغاز به کار کرد. در این دوران نشانه‌هایی از علاقهٔ مردم به شعر کهن در برخی متون ثبت شده‌است که ترانهٔ کودکان بلخ و بصره نمونه‌هایی از آن است. به هرحال تحت تأثیر صنعت شعری عرب، گونه‌ای جدید از ادبیات در ایران پدید آمد که بیشتر مبتنی بر شعر بود. این شعر قالبی، گاهی در قالب‌های بومی عرب و گاهی در قالب‌های ساخته شده ایرانی سروده می‌شد.

در زمان سلجوقیان و خوارزمشاهیان شاعران بزرگ چون اسدی، ناصرخسرو، قطران تبریزی، مسعود سعد سلمان، عمر خیام، امیرمعزی، انوری، خاقانی، نظامی، ازرقی، ادیب صابر، رشید وطواط، ظهیر فاریابی، جمال‌الدین اصفهانی، مجیر بیلقانی، ابوالفرج رونی، سیدحسن غزنوی، عبدالواسع جبلی، سنایی، عطار، مختاری غزنوی، عمعق بخاری و جز آنان ظهور کردند.

در نثر نمایندگانی مانند نظام‌الملک نویسندهٔ سیاست‌نامه، امیر کی‌کاووس مؤلف قابوس‌نامه، محمدبن منور نویسندهٔ اسرارالتوحید، عطار نویسندهٔ تذکرةالاولیاء، گردیزی مؤلف زین‌الاخبار، ابوالفضل بیهقی نویسندهٔ تاریخ بیهقی، راوندی نویسنده راحةالصدور، غزالی مؤلف کیمیای سعادت، نصرالله‌بن عبدالحمید مترجم کلیله و دمنه، نظامی عروضی مؤلف چهار مقاله، رشید وطواط نویسندهٔ حدائق‌السحر، حمیدالدین بلخی نویسندهٔ مقامات حمیدی، زین‌الدین اسماعیل مؤلف ذخیره خوارزمشاهی (در زشکی) ظهور کردند.

رتلس در مقام فردوسی‌شناس برجسته، به همراه هیئت نمایندگان روسیه در جشن هزاره فردوسی که در ۱۳۱۳ ش۱۹۳۴/ م در ایران تشکیل شد، شرکت جست. مقاله‌ای که وی بدین مناسبت نوشته بود، همان سال در «نشریه فرهنگستان علوم شوروی» به چاپ رسید. سال بعد، برتلس کتابی با عنوان «فردوسی و سروده‌هایش» منتشر کرد.

وی توجه خاصی به متون عرفانی داشت و به همین سبب، به چاپ متن انتقادی یا ترجمه پاره‌ای از آثار متصوفه اقدام کرد، از این قبیل است: متن انتقادی دیوان باباکوهی، متن کامل منظومه سیرالعباد الی المعاد اثر سنایی، اشعار خواجه عبدالله انصاری، متن مختارنامه عطار، متن جام جهان نمای فخرالدین عراقی، متن لمعات همو، متن سعادت نامه شیخ محمود شبستری، متن مثنوی عصمت بخاری، متن دیوان بابافغانی، شرح الهی نامه عطار، شرح اشترنامه عطار، ترجمه منظومه عرفانی بلبل نامه عطار، ترجمه اسرار التوحید محمدبن منور، طوطی نامه ضیاء نخشبی، نورالعلوم ابوالحسن خرقانی و چاپ متن و ترجمه روسی مثنوی کوتاه دستورنامه نزاری قهستانی شاعر اوایل سده ۸ ق.

یکی از ۶ مجموعه گزیده آثار این ایران‌شناس پرکار که تا ۱۹۶۵ م، ۴ مجلد آن به چاپ رسید، مشتمل بر تحقیقات عمده وی در زمینه تصوف، معرفی نسخه‌های خطی تألیفات صوفیه و بررسی مندرجات آنها، و نیز بازنمایی مفاهیم اصطلاحات صوفیانه و شرح زندگی و آثار صوفیان تا ظهور ادبیات عرفانی است.

او به فارسی امروزی نیز توجه داشت و در مطالعات خود بدین نکته رسیده بود که برای کسب تسلط در ادبیات کهن ایران، نمی‌توان از شناخت زبان فارسی کنونی بی نیاز بود. مقالات «رمان تاریخی فارسی در سده بیستم»، «پیرامون تبدیل نگارش فارسی به لاتین» و کتاب درسی فارسی حکایت از همین اعتقاد دارد. کارهای تحقیقی برتلس در زمینه زبان و ادب ترکی، در مقایسه با تحقیقات وی دربارهٔ ادب فارسی چشمگیر نیست.