بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلام

بیان الادیان

نویسنده: محمدحسین بحرالعلومی
تصحیح تدوین و تالیف: هاشم رضی
ناشر: مولف
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 580
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1342 - دوره چاپ : 1

کمیاب  - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب 

در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلام بانضمام رساله معرفه المذاهب

کتابی است که در قرن پنجم در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی نوشته شده است.کتاب بیان الادیان که کتاب کوچکی است در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی ظاهرا در قسمت شرقی ایران بسال 485 بزبان فارسی تالیف شده و آن عجالهَ قدیمترین نسخه ایست که ما در موضوع ملل و نحل و آراء و دیانات بزبان فارسی در دست داریم و اگر قبل از تاریخ تالیف این کتاب نسخه دیگری در موضوع فوق بفارسی نگاشته شده باشد ما را از آن خبری نیست و اثری از آن بجا نمانده.

از بیان الادیان تا حدی که اطلاع داریم یک نسخه ناقص بیشتر موجود نیست و آن که فاقد باب اخیر کتاب است جزء مجموعه ایست از کتب متعلق بکتابخانه ملی پاریس و همان است که شارل شفر مدیر مدرسه السنه شرقیه پاریس آنرا بسال 1883 میلادی در جلد اول منتخبات فارسی که جمع آورده مستشرق مزبور است با ترجمه ای بزبان فرانسه و بعضی توضیحات طبع و نشر کرده و چون دیگری از بیان الادیان در دست نیست ما عین همان نسخه طبع شده شفر را با بعضی اصلاحات مجددا بمعرض مطالعه هموطنان فارسی زبان خود می گذاریم و پاره ای توضیحات بآخر آن ضمیمه می کنیم و چون تاکنون کسی اطلاع صحیحی از مولف آن نداشته آنچه را نیز که در خصوص مولف بیان الادیان و خاندان و از کتب مختلفه التقاط کرده ایم از لحاظ نظر قارئین میگذرانیم.

ابوالمعالی همچنین از حسن صباح و فرقه صباحیه سخن به میان می‌آورد، اما از قلعه الموت سخنی نمی‌گوید. وی در این کتاب آشكارا به مخالفت با اسماعیلیه می‌پردازد. از مهمترین منابع ابوالمعالی برای نگارش بیان الادیان می‌توان به کتاب البدء و التاریخ مقدسی، الامد علی الابد ابوالحسن عامری، آراء الهند ابوریحان بیرونی، المقالات ابوعیسی وراق، المقالات ابوالقاسم بلخی، كامل مبرد و المقنع فی الغیبة اثر سید مرتضی علم الهدی اشاره نمود.

بیان الأدیان شامل پنج باب است:
باب اوّل: در بیان اینکه در تمامی زمانها و در همه اقلیمها، بیشتر مردم، به صانع معترف بوده اند. البتّه تفاوتهایی در باورهایشان وجود داشته و هر یک آفریننده را به نامی می خوانده اند. پارسیان، خالقِ هستی را هرمزد، ایزد، یزدان، خدای، بار خدای و خداوند خوانند و فلاسفه، خیر اوّل و واهبِ عقل. در زبان سریانی، خدای را «لاها»، «ربّ» و «اقدشا» گویند. ترکان او را «تَنگری» و «بیرتنگری» خوانند و هندوان، «سرشتیا» و «ایت مهاریر»؛ و زنگیان «فلکوی حلوی».

باب دوم: درباره مذاهب و فرقه هایی است که پیش از اسلام وجود داشته؛ اعمّ از فلاسفه ای چون مشّائیان و مخالفان آنها یعنی سوفسطائیان؛ و نیز جهودان، ترسایان، مُغان، زردشتیان، پیروان مزدک و مانی، هندوان، صابیان، آنها که به تناسخ معتقد بودند و قرامطه و زنادقه.

باب سوم: در شرح همان حدیث نبوی است که کتاب را به انگیزه آن تألیف کرده؛ واثبات حجّیتِ سندی و محتوایی آن؛ و ارائه فهرستی از هفتاد و سه فرقه یادشده در حدیث مذکور. او معتقد است که این فرقه ها منشعب از هشت آیین اصلی است:
1. اهل سنّت و جماعت
2. معتزله
3. شیعه
4. خوارج
5. مجبّره
6. مشبّهه و کرّامیه
7. صوفیه
8. مرجئه.

باب چهارم: که شاید مهمترین بخش کتاب باشد، شرح مبانی عقیدتیِ هشت نحله اصلی یاد شده و نحوه پیدایش آنها می باشد. و امّا باب پنجم: در شرح حال و آرای کسانی است که دعویِ خدایی و یا پیامبری کرده اند. در این قسمت نویسنده به تبیین دیدگاهها و شرح حال 17 تن که از دید او مدّعیِ اُلوهیت یا پیامبری بوده اند می پردازد. نکته جالب توجّه اینکه او حلاّج را نیز در این زمره بر می شمارد .