برگزیده‌هایی از نثر فارسی دوره‌ی سامانیان و آل بویه (قرن چهارم و پنجم هجری) فرآهم آمده که هریک با شرح لغات و عبارات مشکل و توضیح نکات ادبی و مقایسه همراه است.

قرن چهارم بر تارک تاریخ ایران چون تاجی درخشنده است که به انواع گوهرهای تابان مزین باشد. این گوهرهای درخشان علم و ادب مردان بزرگی مانند محمد بن زکریای رازی و ابونصر فارابی و احمد بن عبدالجلیل سگزی و ابونصر عراق و علی بن عباس مجوسی اهوازی و ابوسهل مسیحی و رودکی و شهید بلخی و دقیقی و ابن العمید وابن عباد و قابوس و بدیع الزمان همدانی و ابوبکر خوارزمی و بسیاری از رجال نامبردار مانند ایشانند که فرصت شمارش همه ی آنان در این وجیزه نیست.

در پایان این قرن سه تن از مفاخر عالم انسانی یعنی ابوریحان بیرونی و ابوعلی بن سینا و ابوالقاسم فردوسی وارث همه ی ترقیات و پیشرفت های ایرانیان در علوم و ادبیات شدند و قسمتی از آغاز قرن پنجم را نیز به نور وجود و آثار گرانبهای خود روشن داشتند.

این قرن همانطور که دوره ی بلوغ علوم اسلامی و ادب عربی است به همان نحو هم مهمترین و بارآورترین عهد ادب فارسی و عصر ظهور گویندگانی بزرگ و فصیح در نواحی شرقی ایرانست. در نواحی دیگر ایران اگر چه گویندگان مانند قابوس و مسته مرد (شاعر طبری زبان) و بندار رازی و منطقی رازی و غضائری رازی پدید آمده و بعضی از آنان تا اوایل قرن پنجم نیز زیسته و شاعری کرده اند لیکن عده ی آنان و اهمیت ایشان به درجتی نیست که بتوانیم آن را همپایه ی شاعران خراسان و ماوراء النهر یعنی حوزه ی فرمانروایی سامانیان بدانیم.

...حرکت فرهنگی سامانیان زمینه مناسبی برای رشد و گسترش زبان فارسی فراهم ساخت و در پرتو حمایت این سلسله علم و ادب در خراسان بالیدن گرفت. اگرچه سامانیان زبان عربی را که زبان اداری و ابزار ارتباط آن‌ها با دیگر بلاد اسلامی‌ به شمار می‌رفت به کار می‌بردند، اما به زبان فارسی دری نیز توجه زیادی نشان می‌دادند و با علاقه شدید از نویسندگان و شاعرانی که به این زبان می‌نوشتند یا شعر می‌سرودند حمایت می‌کردند؛ چنان‌که در دوره آنان نهضتی برای ترجمه از آثار عربی به فارسی شکل گرفت و کتاب‌هایی چون کلیله و دمنه، تفسیر بزرگ طبری و تاریخ طبری به فارسی دری برگردانده شد. نصر بن احمد این سخن بشنید. خوش آمدش. دستور خویش را، خواجه بلعمی، بر آن داشت تا از زبان تازی به زبان پارسی گردانید تا این نامه به دست مردمان ‌اندر افتاد، و هر کسی دست بدو ‌اندر زدند، و رودکی را فرمود تا به نظم آورد، و کلیله و دمنه ‌اندر زبان خرد و بزرگ افتاد و نام او بدین زنده گشت، و این نامه از او یادگاری بماند.