بررسی احوال و آثار ابن فضلان و گزارش وی از سرزمین وایکینگ ها

نویسنده: سیدمصطفی علوی
ناشر: هزاره ققنوس
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 155
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1384 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت :  نو

مروری بر کتاب 

از سفرنامه هایی که برای ایران و اعراب و بخصوص برای غربیان دارای ارزش زیادی می باشد و شایسته است مورد بحث و بررسی قرار گیرد سفرنامه احمد ابن فضلان است که در اوایل قرن چهارم نوشته شده است. سفری که به منظور آموزش احکام دینی و ساخت مساجد و کمک به مسلمانان در برابر خزری ها صورت گرفته است و دارای اطلاعات قابل توجه سیاسی، دینی، اقتصادی، فرهنگی و... می باشد.

وی در این سفرنامه با دید عمیق و موشکافانه و بدون پیش داوری به شرح زندگی مردمی پرداخته است که تمدن آنها تا قرنها بعد حتی برای اروپائیان ناشناخته و پر رمز و راز بود. گزارش وی که نشانگر قدرت شناخت و دقت در ارزیابی اوست روش کارش را متمایز و شاخص ساخته است و فقط در بعضی از سفرنامه های جهانگردان غربی در قرون 17و18 به بعد دیده می شود. در این مقاله سعی بر این است که در حدّ توان و آنچنان که شایسته این سفرنامه است، سفرنامه معرفی و مورد نقد و بررسی قرار گیرد.احمد ابن العباس بن راشد بن حمّاد که در نیمه دوم سدۀ سوم و نیمه اول سدۀ چهارم هجری/ نهم و دهم میلادی زندگی میکرده است.

در کتابهای جغرافیا و تاریخ و اخبار چیزی در باب شرح حال ابن فضلان به ما نرسیده است به طوریکه اسم واقعی وی نیز بر ما معلوم نیست و تنها از گزارشات خود وی در سفرنامه اش و یاقوت حموی در معجم البلدان میتوان زوایای پنهان زندگی وی را ترسیم و مشخص کرد. در مورد نام وی آشفتگیهایی وجود دارد، یاقوت آن را احمد نوشته است و خود ابن فضلان نیز در آغاز سفرنامه احمد ذکر کرده است.

نویسنده کتاب عجایب المخلوقات که در سدۀ ششم هجری و اندکی پیش از یاقوت میزیسته است او را احمد بن فضلان نامیده است. ولی خود مؤلف(ابن فضلان) در متن کتاب جریانی را نقل می کند که به نام دیگری بر میخوریم «مردی به نام طالوت به دست من مسلمان شد و او را عبدالله نام گذاردم سپس به من گفت میخواهم مرا به نام خودت محمد بخوانی، من هم چنین کردم، همسر و مادر و فرزندانش نیز اسلام اختیار نمودند و همگی شان محمد نامیده شدند.» و شاید این خطای کاتب باشد که جای الف با میم عوض شده یا درنسخه خوانا نبوده و به صورت میم نمایگر شده است.سفر ابن فضلان در زمان مقتدر خلیفه عباسی صورت گرفته است.

المقتدر بالله در سال 295 ه. ق بعد از مرگ برادرش به خلافت رسید وی که در سیزده سالگی به خلافت رسیده بود به اقتضای کودکی اش همواره سرگرم لهو و لهب و بازیهای کودکانه بود. از اینرو زنان و در رأسشان مادر خلیفه که کنیزکی رومی بود و شَغَب نام داشت کارهای مهم دولت عباسی را به دست گرفتند ولی در اثر درگیری که بین مقتدر و طرفداران عبدالله بن معتز افتاد ابن معتز به خلافت رسید ولی بار دیگر با یورش ترکان به اقامتگاه خلیفه جدید، مقتدر خلافت را به دست گرفت و ابوالحسن علی بن فرات را به وزارت گماشت و اگر چه کار عزل و نصب وزراء در زمان مقتدر به جایی رسیده بود که در مدت خلافت او، دوازده تن به خلافت رسیدند و بعد از ابن فرات، علی بن عیسی الجرّاح و بعد از او حامد بن العباس به وزارت رسیدند و هر سه  وزیران لایق و سیاستمدار بودند و امور دولت اسلامی را با کمال قدرت اداره نمودند.

در سال 317 ق مقتدر باردیگر از خلافت خلع شد و القاهربالله به خلافت رسید، اما خلافت قاهر هم دیری نپایید که مقتدر را برای سومین بار به خلافت رساندند با این وجود خلافت او این بار نیز دوامی نداشت، زیرا مونس ترک دیگر بار از در مخالفت برآمد و خلیفه به تحریک درباریان و کسان خویش مجبور به جنگ با وی گردید که بی درنگ در میدان جنگ به قتل رسید و پیکرش روزها در مقابل آفتاب بود و کس را پروای دفن او نبود.قرن چهارم اگر چه از نظر سیاسی دوران ضعف و سستی خلافت عباسی بود ولی از طرف دیگر نیز دوران رونق تمدن اسلامی بود و علوم از جهات گوناگون رو به رشد بود.

بخصوص درمورد کتابها و نوشته های جغرافیایی تحولی به وجود آمد و کتابهای متعددی پدیدار و بر تعداد سفرها و سفرنامه ها افزوده گشت بخصوص موفقیت بزرگ مسلمین در قرن چهارم گشودن راه تجاری روس در شمال بود. هر چند پیش از آن نیز بعضی ارتباطات بین بلاد روس و ممالک اسلامی وجود داشت ولی به سال 309 ه. ق بین مقتدر و شاه منطقه ولگا با رسالت ابن فضلان ارتباط سیاسی برقرار شد و در سال بعد آن شاه  و تبعه اش ایمان آوردند