ایران و قضیه ایران

نویسنده: جرج ن. کرزن
مترجم: ع. وحید مازندرانی
ناشر: علمی و فرهنگی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1633
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1362- دوره چاپ: 2

کیفیت : 

مروری بر کتاب

سفرنامه لرد کرزن 

جرج ناتانیل کرزن در ژانویه 1859 به دنیا آمد. او پس از آن که دوره تحصیلات دبیرستان را با درجه ممتاز به پایان رسانید، به رسم خانواده‌های اشرافی به کالج «ایتن» رفت و تحصیلات خود را در آنجا ادامه داد. وی از همان دوران جوانی دچار غرور و خودبرتربینی بود و سودای ریاست داشت. درعین حال، همواره در کالج شاگرد اول بود و در طول دوران تحصیل، بیش از دیگر همسالانش موفق به کسب جوایز گوناگون شد.

 او در هجده سالگی سرپرستی چند گروه از دانشجویان را برعهده گرفت و در این کار از خود نبوغ قابل توجهی نشان داد. در سال 1878 به دانشگاه آکسفورد رفت و در همین دوران به هنگام اسب‌سواری، از اسب فرو افتاد و ستون فقراتش آسیب دید به نوعی که تا پایان عمر از اثرات آن در رنج بود. کرزن به دلیل تبحری که در نوشتن کسب کرده بود، عالی‌ترین جایزه ادبی دانشگاه آکسفورد را به دلیل نگارش مقاله‌ای در باب بیت‌المقدس از آن خود ساخت.

وی همچنین در سال 1884 جایزه دیگری را در مسابقه مقالات تاریخی در دانشگاه آکسفورد برد و این مسئله موجبات معروفیت او را فراهم آورد. کرزن در سال 1886 به عضویت مجلس مبعوثان انتخاب شد و پس از آن به مسافرت در اقصی نقاط جهان پرداخت.در همین زمان وی به آسیای مرکزی نیز سفر کرد و کتاب «روس در آسیای مرکزی» را به رشته تحریر درآورد. سپس در سال 1889 با عنوان خبرنگار روزنامه تایمز به ایران آمد و به مسافرتی 6 ماهه در این کشور پرداخت. او حاصل مشاهدات خود را در این سفر در کتاب «ایران و قضیه ایران» نگاشت که نخستین بار در سال 1892 انتشار یافت. «ایران و قضیه ایران»، آن‌گونه که «جرج ناتانیل کرزن» بیان می‌دارد حاصل مسافرتی است که وی در سال 1889 میلادی (مطابق با 1267 ه.ش و 1306 ه.ق) به ایران داشته و در طول اقامت خود در کشور ما، به گشت و گذار در اقصی نقاط آن پرداخته است.بعلاوه کرزن در بخش پایانی سفرش سیر و سیاحتی نیز در خلیج‌فارس داشته و دور تا دور آن را از نظر گذرانیده است.

هدف از نگارش این اثر، سیاسی بوده و بیشتر به رقابت‌های روسیه و انگلیس در ایران پرداخته و شیوه تحریر آن، بسیار ممتاز و از لحاظ نثر انگلیسی، اثری ارجمند و عالی است. چرچیل در کتاب «نویسندگان زبردست»، مؤلف را از جهت انسجام کلام و کلمات وزین که در این کتاب به کار برده است، نیک ستوده و تامس هاردی شاعر و نویسند انگلیسی به او چنین نوشته است: «شاه کار و تتبعات تو، مایه انفعال دیگر دانشمندان ما شده است». 

هنگام بحث راجع به هریک از محلات یا موضوعات، فهرست کاملی که حاصل مطالعات مؤلف از تالیفات مربوط در زبان‌های اروپائی بوده، ضمیمه شده و جدول‌ها، شجره انساب و فهرست‌هایی نیز که سابقا انتشار نیافته، در متن آورده شده است. در پایان بخش هائی که مربوط به ولایاتی خاص یا قسمتی از کشور است، فهرستی از جاده‌های عمده که در نواحی مجاور هست و نویسندگان سابق، از آنها عبور و یا فقط نامشان را ذکر کرده‌اند، ترتیب داده شده است. در باره املای صحیح نام‌ها، کوشیده شده است، بین شیوه متداول و اسلوب دقیق علمی، طریقه‌ای انتخاب شود که آسان و بری از سبک علمی خشک باشد. در این اثر بی بدیل، اطلاعات گوناگونی به جهان گردان اروپایی در مورد اوضاع ایران و چگونگی سفر به این سرزمین داده شده است. 
در فصل‌های سی گانه، نکته و مطالبی راجع به وضع و حال ایران، خاصه در قرن گذشته نیست که نویسنده دقیق، از بررسی و تحقیق در باره آن صرف نظر کرده باشد؛ و از این جهت، مدعی است که در زمینه ایران شناسی، شاه کاری پدید آورده است.

مسافرت ناصر الدین شاه به انگلستان در سال ۱۸۸۹ م و استقبال بسیار باشکوه رسمی و عمومی از وی، باعث شد تا بسیاری از افراد انگلیسی که مقتضیات زمان را درست در نیافته و یا از درک آن به کلی عاجز بودند، بارها نه بر سبیل کنایه، بلکه صریحا اعلام کنند که این همه سر و صدا و هزینه، درباره سلطانی که شاید نسبت به تمام این تظاهرات مربوط به وابستگی منافع فیما بین نفرت داشته و هیچ گونه انتظار تلافی متقابلی هم از جانب وی درمیان نیست، کم و بیش خنده آور باشد. 

کرزن معتقد است که این قبیل حضرات، به دلایل اهمیت واقعی قضیه ایران، با همه شاخ و برگ‌های فراوان آن، چنان که باید و شاید پی نبرده‌اند و لذا با اعتقادی راسخ به این که این نظریه، اشتباه بوده و ممکن است آثار ناگواری داشته باشد، بنا بر شواهدی که به رای العین در ایران دیده، در صدد شرح و بیان چگونگی و اهمیت سرشار این قضیه برآمده تا برای خوانندگان انگلیسی واضح شود که آن سرزمین دور افتاده، چه منابع سرشاری دارد و چرا ناگزیرند که سیاست و آبادانی آن را با علاقه تام بنگرند و معنی اتحاد با ایران چیست و چه آثاری را در بر خواهد داشت و به چه دلیل صلاح آنها در این است که نسبت به فرمان روا یا ملت ایران، با نهایت احترام ، رفتار کنند. 

مسایل بسیاری در خلال این فصول مورد بررسی و تبیین قرار می‌گیرند که از آن جمله است: سیاست دولت ناصر الدین شاه قاجار و کیفیت، صفت بارز، مزایا یا معایب دستگاه اداری ایران و امکان اصلاحاتی که در نتیجه مسافرت شاه ایران به اروپا داشته است. 
به علاوه، مساله جانشینی در ایران و میزان نیرو و خاصیت احتمالی قشون، شروع اقداماتی برای کشیدن خط آهن و هم فکری سیاسی مردم، میزان نسبی نفوذ روس و انگلیس در ایران و نقشه‌ها و خیالات این دو دولت، معنی و اهمیت موضوع خراسان و خطر رقابت‌های تجاری که مؤلف قائل است در ایالات مختلف قلمرو شاه، از لحاظ مصالح انگلستان وجود دارد. 

سعی عمده مؤلف، در فصول آغازین کتاب، این است که معلوم گرداند که آیا اتباع شاه ایران می‌دانند که تمام نگرانی انگلستان از جانب روس بوده و ایشان به موضوع استقبال و پذیرایی با شکوه از شاهشان، از لحاظ سیاسی محض می‌نگرند و این جور هزینه کردن‌ها به هیچ وجه در بهبود روابط بین الدول تاثیری ندارد؟، یا آنکه در مدت شانزده سال قبل از تالیف کتاب، ترقی و تغییراتی در افکار سیاسی ایرانیان نسبت به انگلستان راه یافته است؟ 
می‌توان چنین ادعا کرد که در این فصول، ایران از نظر یک وزیر و به خصوص از دریچه یک سیاست پیشه انگلیسی نگریسته شده است.

فهرست

جلد اول :
– مقدمه مترجم
– دیباچه مؤلف
– فصل اول ، پیشگفتار
– فصل دوم ، راهها و اسباب سفر
– فصل سوم، از لندن به عشق آباد
– فصل چهارم ، منطقه ماوراء دریای خزر
– فصل پنجم ، از عشق آباد به قوچان
– فصل ششم ، از قوچان به کلات نادری
– فصل هفتم ، مشهد
– فصل هشتم، سیاست و تجارت خراسان
– فصل نهم ، مسئله سیستان
– فصل دهم ، از مشهد به تهران
– فصل یازدهم ، تهران
– فصل دوازدهم، ولایات شمالی
– فصل سیزده هم، پادشاه ، خاندان شاهی ، وزیران
– فصل چهاردهم ، حکومت
– فصل پانزدهم ، تاسیسات و اصلاحات
– فصل شانزدهم، ایالات شمال غرب و غربی
– فصل هفدهم، قشون
– فصل هجدهم ، خط آهن
– فهرست اعلام

جلد دوم:
– فصل نوزدهم ، از تهران به اصفهان
– فصل بیستم ، از اصفهان به شیراز
– فصل بیست و یکم، تخت جمشید و ویرانه های دیگر
– فصل بیست و دوم ، از شیراز به بوشهر
– فصل بیست و سوم، ایالت های شرق و جنوب شرقی
– فصل بیست و چهارم، ولایات جنوبی
– فصل بیست و پنجم ، رودخانه کارون
– فصل بیست و ششم، بحریه
– فصل بیست و هفتم، خلیج فارس
– فصل بیست و هشتم، درآمد ، منابع و مصنوعات
– فصل بیست و نهم ، بازرگانی و تجارت
– فصل سی ام، سیاست روس و انگلیس در ایران
– فهرست اعلام جلد دوم