الاعلاق النفیسه‌

الاعلاق النفیسه‌

نویسنده: ابن رسته
مترجم: حسین قره چانلو
ناشر: امير كبير
زبان كتاب: فارسي
تعداد صفحه: 340
اندازه كتاب: رقعی - سال انتشار: 1365 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت : درحد نو ؛ جلد کتاب آبخوردگی مختصری دارد

مروری بر کتاب

اگر جغرافیایی حاضر، دائره‌المعارف گونه‌ای است که حدود سال 290ه‌ .ق تالیف شده و مشتمل بر جغرافیای ریاضی و انسانی و حاوی مطالب تاریخی متنوعی است .مولف در اثر خود تلاش کرده مجموعه اطلاعاتی از جغرافیایی آن روز جهان به دست دهد زیرا علاوه بر توصیف بلاد اسلامی، سرزمین‌های دیگری را که در خارج جهان اسلام قرار داشته نیز توصیف کرده است و به صورتی کامل و جامع از جغرافیای ریاضی سخن گفته است .

او پس از توصیف مکه و مدینه، اقسام عجایب گیاهی و حیوانی و بناهای معروف باستانی را توصیف کرده و پس از آن به تعریف دریاها و رودها و هفت اقلیم با شهرهای معروف آن پرداخته است .این رسته در توصیف سرزمین‌ها به ایران اهمیت خاصی می‌دهد .معذلک سخن او درباره عربستان جنوبی و شهر صنعا و عراق و شهر بغداد و مصر گرچه بسیار کوتاه و مختصر است .نیز سخن او درباره قسطنطنیه و کلیسای ایاصوفیه و موکب پر مهابت امپراتور بیزانس هنگام رفتن به کلیسای ایاصوفیه و آداب و رسوم معمول در کلیسا و نواختن ارغنون "ارگ " خواندنی است .

او تنها جغرافی‌دان است که در وصف روم و شهرها و عجایب آن، اطلاعاتی ارزشمند و مفعل به دست می‌دهد .علاوه بر این، دقت وافر و موشکافی او، در توصیف آثار وعجایب و شگفتی‌ها، در خور ستایش است .گفتار وی از صنعا و امپراتوری بیزانس و هند شرقی و سقلابیان واقوام اورال و آستایی و اقوام اطراف دریای سیاه و نواحی اصفهان از اهمیت خاصی برخوردار است، نیز اطلاعاتی که در باب مکه و مدینه و توصیف رودها و مناطق طبرستان و یا درباره راهها در آخر کتاب داده، خالی از اهمیت نیست .

اصل کتاب به زبان عربی و در هفت مجلد نوشته شده بوده، اما تنها قسمت هفتم آن باقی مانده و اینک ترجمه آن همراه با تعلیقات ارزشمند برای دومین مرتبه منتشر شده است (چاپ اول کتاب در سال 1365صورت گرفته است) .مولف کتاب، ابوعلی احمد بن عمر بن رسته اصفهانی، جغرافی دان قرن سوم واوایل قرن چهارم (از تاریخ دقیق ولادت و درگذشت او اطلاعاتی در دست نیست)، زادگاهش اصفهان بوده و هنگام اتمام کتاب خود در حجاز بوده است .

نام کامل کتاب «الاعلاق النفیسه و یلیه کتاب البلدان»، در حقیقت دو کتاب در یک مجلد است. اولین کتاب «الاعلاق النفیسه»، نوشته « ابن رسته اصفهانی »، ( قرن سوم هجری) است .شیوه نگارش ابن رسته از لحاظ نحوه ارائه مطالب و اسلوب جزء تالیفاتی است که همه خوانندگان آن را می‌پسندند؛ ولی ظاهرا این کتاب برای منشیان و نویسندگان دیوان‌های دولتی، نوشته شده است. سلیقه ادبی ابن رسته از ابن خرداذبه بهتر است. گاهی فهرست نام‌ها را نقل می‌کند و در توصیف‌ها علاقه فراوانی به قصه پردازی نیز دارد.

کتاب البلدان دارای اطلاعات مفیدی پیرامون کره زمین و تقسیمات جغرافیایی آن، فاصله زمین از کره ماه و ستارگان ، شهرها و روستاها و رودهای ایران ، میزان خراج ولایات، مسیر راه‌های کهن؛ مانند بغداد - ری ، ری- نیشابور یا هرات- سیستان ، روستاهای مسیر و فاصله منازل و نیر شرح جالبی درباره خانه کعبه است. ابن رسته در تنظیم کتابش از روش «جغرافیای ایرانی» که مبتنی بر هفت اقلیم یا هفت کشور است، عدول کرده و به هنگام بیان اقالیم، ترجیح داده است که به جای هفت اقلیم ایرانی، اقالیم یونانی را بیان کند.

اساسا به نظر می‌آید که غرض وی از نوشتن این کتاب فراهم نمودن اطلاعاتی از تمام جهان آن روز بوده است؛ چون علاوه بر توصیف بلاد اسلامی، سرزمین‌های دیگری را که در خارج جهان اسلام بوده نیز توصیف کرده است و به صورتی کامل و جامع از جغرافیای نجومی و ریاضی با استناد به آیات قرآنی و آثار نجومی و اقوال دانشمندان سخن رانده است. مطالب کتاب در مورد سرزمین صنعا و امپراتوری بیزانس و هند شرقی و سقلابیان و اقوام اورال و آلتایی و اقوام اطراف دریای سیاه و نواحی اصفهان در خور توجه بوده و اطلاعات جمع آوری شده، در باب مکه و مدینه و توصیف رودها و مناطق طبرستان از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به تنوع اطلاعاتی که در کتاب فراهم آمده، می‌توان آن را دایرة المعارفی کوچک از علوم، جغرافیا و تاریخ گذشته جهان دانست. می‌دانیم اثبات گردش زمین به دور خورشید که ناقض نظریه «زمین مرکزی» پیشینیان بوده، به « یوهانس کپلر » (سده هفدهم میلادی) منسوب است.

منابع موجود ایرانی نشان دهنده این است که هر چند ایرانیان موفق به اثبات حرکت زمین نشده بودند (یا دست کم منابعی در این زمینه در اختیار ما نیست)؛ اما گروهی از دانشمندان ایرانی بر چنین نظریه‌ای اعتقاد داشته‌اند که در واقع خورشید ثابت بوده و زمین بر گرد آن در چرخش است. کتاب «الاعلاق النفیسه»، یکی از شواهد مکتوبی است که «ابن رسته»، هفتصد سال پیش از «کپرنیک» مجموعه‌ای از نظریه‌های دانشمندان ایرانی را گرد آورده است که برخی از آنان قائل بر یک یا دو حرکت وضعی و انتقالی زمین بوده‌اند.

فهرست 

نجوم و کره زمین 
مکه و مدینه 
عجائب زمین 
دریاها و رودها 
اقالیم هفتگانه و اسامی شهرهای آنها
داستان فلک
زمین کروی شکل است
سخن در اجرام و ابعاد
شکل و اندازه و چگونگی زمین
اوضاع و احوال مکه و بیان کعبه و ساختمان و اوصافش بر وجه اختصار
مدینه که همان یثرب شهر پیغمبر (ص) می‌باشد
ویژگی‌های عجیب سرزمین‌های مختلف
اقالیم هفتگانه
وصف ایرانشهر و سواد
وصف بغداد
وصف شهر صنعا
وصف شهر سبا
وصف مصر
قسطنطنیه
وصف شهرهای هند
سرزمین خزر
سرزمین بلکار (بلغار)
صقلبیه
سرزمین روسیه
طبرستان
وصف اصفهان
راه بغداد تا ری
خاندان اشعث
پیشه‌های بزرگان عرب در جاهلیت
ادیان عرب در دوره جاهلی 
و...