افسانه پان تورانیسم

افسانه پان تورانیسم

نویسنده: زاره واند
مترجم: محمدرضا زرگر
ناشر: بینش - پروین
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 223
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1369 - دوره چاپ: 1

کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب

یکی از عمده‌ترین تحولات سیاسی و فکری خاورمیانه در آغاز قرن بیستم، ظهور جریان ناسیونالیسم در سراسر منطقه بود. از این میان سه جریان ناسیونالیستی بیش از همه بر سیر تحولات منطقه تأثیر گذاشتند: ناسیونالیسم عرب، ناسیونالیسم ترک و ناسیونالیسم ایرانی. یکی از عمده‌ترین تفاوت‌های میان این سه جریان ناسیونالیستی این بود که ناسیونالیسم عرب و ناسیونالیسم ترک در آغاز ماهیت قومی داشتند، یعنی نوعی گرایش فکری در جامعه‌ای (عثمانی) که متشکل از اقوام گوناگون دارای سوابق سیاسی، مذهبی و فرهنگی متفاوت بود.

هریک از دو جریان فوق در مراحل آغازین خود در پی تأسیس یک دولت جدید مبتنی بر گروه قومی عرب و ترک بودند. این احساس عربیت و ترک‌بودن، به‌ویژه به‌شکل سیاسی آن از اواسط قرن نوزدهم پیدا شد، و قبل از آن هر دو گروه بر مبنای هویت اسلامی در درون سیستم خلافت اسلامی زندگی می‌کردند.

گرچه پان‌ترکیسم از درون پان‌تورانیسم سربرآورده‌است، با این وصف، میان پان‌ترکیسم و پان‌تورانیسم تفاوتهایی وجود دارد . بارتولد تورانیان را شاخه‌ای با فرهنگ نازل‌تر از قوم آریایی دانسته، و یادآور شده که میان دو قوم آریان و توران دشمنی وجود داشته‌است. هنگامی که در سدهٔ ۶م ترکستان به تسلط ترکان درآمد، این دو واژه با یکدیگر درآمیختند و نام توران بر ترکان اطلاق شد، حال آنکه از آغاز رابطه‌ای میان این دو نام موجود نبود...

یکی از نخستین وجوه بروز تفرقه و تعارض میان اقوام ایرانی در سده‌های باستانی تاریخ این سرزمین، تشکیل دو واحد سیاسی ایران و توران بود. تورانیان که در شمال شرقی ایران‌زمین مستقر بودند اگرچه از لحاظ قوم و تبار با ایرانیان یکی بودند ولی بنابر دلایلی چون راه و رسم زندگانی متفاوت ـ ایرانیان یکجانشین و کشاورز و تورانیان کوچرو و شبان ـ و هم‌چنین تفاوت‌های دینی هر یک مسیری دیگر در پیش گرفتند و بخشی از داستان‌های اساطیری ما به این تعارض و رؤیارویی اختصاص یافت.

با هجوم اقوام و طوایف ترک در سدۀ چهارم هجری به سرزمین‌های آسیای میانه و چیرگی آنها بر «توران‌زمین» کهن، به تدریج زمینۀ پیدایش این اشتباه تاریخی فراهم شد که ترک و توران یکی است و تهاجم اقوام ترک بر مناطق آن خطه نیز جز تداوم ستیزۀ کهن تورانیان و ایرانیان چیز دیگری نیست.

در آستانۀ قرن بیستم که عصر فروپاشی امپراتوری‌های بزرگ و تشکیل نهضت‌های مختلف ناسیونالیستی بود گروهی از روشنفکران ترک‌زبان روسیه در مقام مقاومت فرهنگی در برابر سیطرۀ روس‌ها، گمشدۀ خود را در «توران» یافتند و «پان‌تورانیسم» منادی وحدت و یگانگی اقوام «تورانی» شد. این اندیشه در میان برخی از اهل ادب و سیاست عثمانی نیز واکنش مثبتی برانگیخت؛ زیرا اضمحلال تدریجی و مستمر امپراتوری در آن سال‌ها ضرورت چاره‌جویی را بیش از پیش مطرح ساخته بود و چنین پنداشتند که با کنار نهادن اصولی چون «عثمانیسم» و یا حتی اندیشۀ «اتحاد اسلام» که تا چندی پیش ارکان عمدۀ انسجام امپراتوری محسوب می‌شد و تأکید بر پیوندهای قومی و زبانی، مجد و عظمت از دست رفته را در جهتی دیگر اعاده کنند.

«پان‌تورانیسم» یا به عبارت دقیق‌تر «پان‌ترکیسم» را به دو دلیل باید مطالعه کرد و شناخت؛ در درجۀ اول به علت اهمیت تاریخی آن. یعنی از نقطه نظر آشنایی با یک مرحلۀ مهم از تاریخ تحولات سیاسی و فرهنگی ترکیه معاصر و تأثیری که این تحول و دگرگونی در ربع اول قرن بیستم بر روابط عثمانی/ ترکیه با کشورهای همجوار گذاشت. شناخت صحیح بخش مهمی از تحولات تاریخی ایران، به‌ویژه تاریخ تحولات مناطق شمالی و غربی کشور در حول و حوش سال‌های جنگ جهانی اول در گرو آشنایی با این جریان است.

پان‌تورانیسم به‌عنوان یک فراخوان سیاسی جهت اتّحاد ترکان جهان، حرکتی نسبتاً جدید و متاخر است؛ زمینه‌های فکری‌اش در اوایل قرن بیستم فراهم شد و در خلال مراحل پایانی جنگ اوّل جهانی در یک برنامه عملی جهت توسعه‌طلبی ترکان عثمانی به سمت ایران، قفقاز و آسیای میانه تبدیل شد؛ فراخوانی که به‌رغم افت‌وخیزهایی چند، هیچ‌گاه از افق سیاسی ترکیه خارج نشد و امروزه نیز شاهد دور جدیدی از آن هستیم. کتاب افسانه پان‌تورانیسم به قلم زاره واند نام مستعار زوان و وارتوهی نعلبندیان یکی از نخستین و جامع‌ترین پژوهش‌هایی است که در اندک زمانی بعد از دور اوّلِ فراز و فرود این حرکت در اواسط دهه ۱۹۲۰ میلادی منتشر شد.