اسطوره زال

نویسنده: محمد مختاری
ناشر: توس
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 280
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1379 - دوره چاپ: 2

مروری بر کتاب

تبلور تضاد و وحدت در حماسه ملی

یک گزارش پژوهشی از زنده یاد محمد مختاری که ابعاد اسطوره ی زال، از تولد، و سپیدی (زال) و رانده شدن کودک از خانواده تا سیمرغ و رابطه ی زال با سیمرغ، زیستن زال تا دوران کیخسرو، رابطه ی این اسطوره با زمان (زروان) و بالاخره توضیح و بررسی تضاد و وحدت در حماسه ی ملی ایران است.فهرست منابعی که مختاری در انتهای کتاب آورده نشان دهنده ی وسعت پژوهش او در اسطوره و حماسه ی ایرانی است.

این کتاب چون موضوع ملی خود سرگذشت عبرت‌آمیزی دارد. چند سال پیش طرح نخستینش تمام شد. اما نخستین سالهای انقلاب، و اشتغالهای ذهنی و گرفتاریهای من مانع از انتشار آن شد. در این میان نسخۀ اصلی آن نیز از میان رفت. بعد که فراغتی حاصل شد، نسخۀ دومی را که داشتم و ناقص بود ویرایش کردم، و همراه با افزایش و کاهشهایی اندک آماده کردم، و به ناشر سپردم، که مدتی هم در سد کاغذ ماند.

هنگامی که به یمن اعلام «هزارۀ تدوین شاهنامه» از سوی یونسکو، قرار شد آمادۀ نشر شود، نگاهی دوباره بر آن افکندم. و مطالب آن را بویژه در فصل نخست (درآمد) با برخی از منابعی که بدانها دسترسی یافته بودم هماهنگ کردم . اما تأکید می‌کنم که حتی اگر قرار بود کتاب دوباره هم نوشته شود، تغییری اساسی در ساخت آن ایجاد نمی‌شد، بلکه تنها منابع جدیدتری نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ از جمله در عرصۀ اساطیر و ادبیات مزدایی، که اکنون چند ترجمۀ دقیق‌تر از برخی متون آن، به همت برخی از پژوهشگران این رشته، پدید آمده است. با این همه در همین زمینه نیز تا آنجا که توانستم از منابع تازه‌تری استفاده کردم.

نکتۀ دیگر این که در پرداخت «درآمد» این کتاب، که تعبیه‌ای نظری برای ورود به عرصۀ تحلیل زال است، هرگز قصد درگیر شدن با مباحث پیچیده و گسترده و گوناگون اسطوره‌شناسی در کار نبوده است. زیرا هم این عرصه به بضاعتی فراتر نیازمند است؛ و هم خوشبختانه اخیراً برخی از پژوهشگران «اهل» مدخلهایی بر این فضای «گنگ و خاموش» گشوده‌اند. و باید امیدوار بود که به تداومش بپردازند.

اما غرض من این بوده است که حدود و اصول کلی گرایش خویش را نسبت به دیدگاه‌های موجود در گسترۀ اسطوره‌شناسی معاصر روشن کرده باشم. تا خط کلی و نسبتاً روشنی مشخص و ترسیم شود؛ و تلقی و تعبیر من از کاربرد بعضی اصطلاحات نیز معین گردد؛ و در نتیجه خواننده در راستای داستان زال، نقطۀ اتکای تحلیلی آن را احساس کند. و در نظر داشته باشد که استفاده از نظر، الزاماً به معنی پذیرش کل دستگاه استدلالی و دیدگاه صاحب آن نظر نیست.

در این میان ساخت وجودی خود زال، و کارکردش در حماسه، و معنا و مقصودی که از ترکیب هستی‌اش در نظر بوده است نیز، با همۀ پیچیدگی و جنبه‌های مضاعف حضورش، ورود به چنین حوزه‌ای را ترغیب و ناگزیر می‌کرده است.ضمناً شاید جا داشت که در این تحلیل به بررسی نظریِ وسیع‌تری از «تمامیت» حماسه نیز سهمی داده شود. به‌ویژه که هستی زال از آغاز تا انجام درچنین جوّی که سرشار از وحدت و تضاد موقعیتهای حماسی است سیر کرده است.

اما از آنجا که در کتاب حماسه در رمز و راز ملی فصلی مفصل «در مفهوم حماسۀ ملی» آورده‌ام. اینجا از پرداختن تفصیلی به موضوع خودداری کرده‌ام. آن مطلب در حقیقت می‌تواند مدخلی بر این تحلیل با تحلیلهای دیگر مانند آن نیز باشد.به هر حال اگر این کتاب، با همه مشکلاتش به انگیختن شوقی نسبت به شاهنامه، که نشان برجسته‌ای از پایداری مردم ایران از راه «زبان» خویش است، یاری کند، تحمل سرگذشت عبرت آمیزش بیهوده نبوده است.

فهرست

درآمد 
دشواری های تعریف اسطوره
چند نظریه ی اساسی
هماهنگی طبیعت، انسان، جامعه در اسطوره
آگاهی و ناآگاهی
تضاد اجتماعی نو و کهنه
رانده شدن
نو آمد
سپیدی
کودکان رانده شده
سیمرغ 
دوباره تضاد
گشتاسب و خاندان حماسه
تضاد
دوباره سیمرغ
جادو