اسطوره ، رویا ، راز

اسطوره ، رویا ، راز

نویسنده: میرچا الیاده
مترجم: رویا منجم
ناشر: فکر روز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 262
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1374 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب

به راستی اسطوره چیست ؟

در زبان مرسوم قرن نوزدهم ، به هرآنچه که با واقعیت تضاد داشت ، اسطوره اطلاق می شد : خلقت آدم یا مرد نامریی ، تاریخ جهان به توصیف زولوس ، یا نسبنامه ی خدایان هژیود، همه « اسطوره » بودند و مانند بسیاری دیگر از کلیشه های عصر روشنگری و مثبت گرایی ، سرمنشاء و ساختار آن نیز از مسیحیت گرفته می شد ، زیرا بنابر مسیحیت ابتدایی ، هرآنچه با تورات یا انجیل توجیه پذیر نبود ، نمی توانست راست باشد و « افسانه » تلقی می شد .اما پژوهش های قوم شناسان ما را وادار ساخته که به پس این میراث معناشناسانه از موضع جدلیون مسیحی علیه جهان غیرمسیحی ، بنگریم .

کارل گوستاو یونگ مبحثی با عنوان کهن الگو را برای اولین بار در روانکاوی عنوان نمود. او معتقد بود که بعضی از صورت ها به صورت ژنی تاریخی در ناخودآگاه جمعی ما به وجود می آید که ریشه در اعصار تاریخ بشری و شاید ماقبل تاریخی دارد که کهن الگوی زمین -  مادر یکی از این کهن الگوها یا صورت های ازلی است چنان که الیاده در کتاب اسطوره، رویا، راز به صورت مفصل به مبحث زمین- مادر پرداخته است.

او سخنان یک پیامبر سرخپوست آمریکایی به نام اسموهالا را چنین نقل می کند: پیامبرسرخپوست امریکایی، اسموهالا از قبیله ای اوماتیلا از بیل زدن خاک سرپیچی کرد و گفت: زخمی کردن، بریدن، پاره کردن و خراش دادن ما در مشترکمان با کار کشاورزی گناه است .

و افزود: از من میخواهید زمین را زیر و رو کنیم؟ آیا باید چاقو به دست گیرم و در سینه ی مادرم فرو برم؟ اما سپس، هرگاه مرگم فرارسد، او دیگر مرا در آغوش نخواهد گرفت. به من میگویید زمین را زیر و رو کنم و سنگ ها را به دور افکنم. آیا باید گوشت او را ببرم تا به استخوانش رسم؟ در این صورت دیگر هرگز به بدن او راه نخواهم یافت تا دوباره زاده شوم.

از من میخواهید علف و ذرت درو کنم و بفروشم، و مانند سفیدپوستان ثروتمند شوم، اما به چه جرئتی موهای مادرم را برداشت کنم؟ زاده شدن انسان از زمین، عقیدهای جهانی است. در بسیاری از زبانها، انسان "زمین زاده" نامیده میشود. عقیده بر این است که نوزادان از ژرفنای زمین، از غارها، مغاک ها، شکاف ها و نیز مرداب ها و رودخانه ها می آیند.

کتاب اسطوره، رویا، راز نوشته‌ی میرچا الیاده، مرزهای تعبیر خواب و عوالم اسطوره‌ای را مد نظر داشته و با تشریح آیین‌ها و مناسک انسان سنتی، از نمادپردازی دینی به اضطراب بشر مدرن رسیده است. اسطوره، رویا، راز (Myths, Dreams, Mystries)، دربارۀ تفاوت‌های ساختاری بین اساطیر و رویا و سپس قیاس دیدگاه‌های خاص تاریخ نگاران ادیان و روان‌شناسان ژرفنایی بحث می‌کند. 

شاید چنین پنداشته شود که تقابل بین دو جهان اسطوره و رویا هدف اصلی این اثر است، در حالی‌که این مهم تنها جنبه‌ای از این داستان است. در حقیقت، موضوع بنیادی این کتاب تلاقی و رویارویی دو نوع ذهنیت است که برای سادگی آن‌ها را سنتی و مدرن می‌نامیم، که نخستین ذهنیت ویژگی بشر جوامع کهن و شرقی است و دومی خاص بشر جوامع مدرن از نوع غربی.

مواجهه و تقابل این دو تمدن در شمار مهم‌ترین رویدادهای بیست و پنج سال یک سده محسوب می‌شود. این تقابل در دو سطح مشخص گسترش و در نتیجه در شرایطی متفاوت توسعه یافته است. از سویی دیگر، اکنون اقوام «عجیب و غریب» و «ابتدایی» در مدار تاریخ واقع شده‌اند؛ از این رو، اگر یک غربی بخواهد و بتواند با آنان ارتباط برقرار نماید، باید دربارۀ نظام‌های ارزشی آنان تأمل کند. از طرفی دیگر، چشم‌انداز فرهنگی اروپاییان بسیار تغییر کرده است، تغییراتی که پیش از ورود افراد غیر اروپایی به تاریخ روی داده و به تعبیری راه را برای چنین رویدادی هموار کرده و دست‌کم اقوام غربی را برای مواجهه و درک آن آماده ساخته است.

در واقع، پیدایش علوم دینی تطبیقی، قوم‌شناسی و شرق‌شناسی علاوه بر گسترش روان‌شناسی ژرفنایی و بررسی نظام‌مند نمادها، به میزان قابل ملاحظه‌ای به غرب کمک نمود تا پا به عرصۀ معنوی اقوام «عجیب» و «ابتدایی» گذارد.این کتاب در چندین مورد، بر اهمیت فرهنگی ورود نوظهور آسیا به تاریخ تأکید داشته‌ است و هم‌چنین حضور کشورهایی که برساخته از اقوام مختلف که تا چند سال گذشته متعلق به دنیایی ابتدایی بوده‌اند.

از چند سال پیش به این طرف، دیگر غرب تنها «سازندۀ تاریخ» نبوده است. این بدان معناست‌که اگر فرهنگ غرب گفت‌و‌گو با دیگر فرهنگ‌ها را نادیده انگارد یا خوار شمرد، در معرض سقوط به یک محیط بستۀ سترون و بی‌حاصل قرار می‌گیرد. تنها پاسخ هوشمندانۀ و ممکن بشر غربی به درخواست‌های تاریخ معاصر و این حقیقت است که که غرب ناگزیر به این تقابل و رویارویی با ارزش‌های فرهنگی «دیگران» تن دردهد.

میرچا الیاده (Mircea Eliade) دین‌شناس آمریکایی، اسطوره را چنین تعریف می‌کند: «اسطوره نقل‌کننده‌ی سرگذشت قدسی و مینوی و راوی واقعه‌ای که در زمان نخستین، شگرف بدایت همه چیز رخ داده است.» به بیان دیگر: اسطوره حکایت می‌کند که چگونه به برکت کارهای نمایان و برجسته‌ی موجودات فراطبیعی، واقعیتی، چه کل واقعیت یا تنها جزیی از آن پا به عرصه‌ی وجود نهاده است. بنابراین، اسطوره همیشه متضمن روایت یک خلقت است، یعنی می‌گوید چگونه چیزی پدید آمده و هستی خود را آغاز کرده است.

اسطوره فقط از چیزی که براستی روی داده و به تمامی پدیدار گشته، سخن می‌گوید. شخصیت‌های اسطوره موجودات فراطبیعی‌اند و تنها به دلیل کارهایی که در زمان سرآغاز همه چیز انجام داده‌اند، شهرت دارند. اساطیر کار خلاق‌شان را باز می‌نمایانند و قداست یا فراطبیعی بودن اعمالشان را عیان می‌سازند. در مقابل عده‌ی دیگری هستند که به اسطوره صرفاً از سر انکار می‌نگرند. این گروه اسطوره را یکی از الگوهای تاریخی یا سازواره‌ای کهنه و از کار افتاده می‌بینند که بیشرفت بشر آن را از رده خارج کرده است.

...اکنون به توضیح خاستگاه و هدف این انجمن‌های سرّی جدید می‌پردازیم. نخست باید خاطر نشان سازیم که انجمن‌های منحصراً مردانه و منحصراً زنانه‌ای وجود دارند که مورد دوم کمتر به چشم می‌خورد. از این رو، شاید این فکر پیش آید که پیدایش انجمن‌های سرّی زنانه با این هدف بوده که از انجمن‌های مردانه کپی‌برداری شود؛ در عین حال، به احتمال زیاد می‌توان این الگو‌برداری‌ها را در مناطق دیگر هم اثبات نمود. اما چنانچه بعداً خواهیم دید، انجمن‌های سرّی زنانه (Weiberbünde) برخی از آیین‌های زنانه را از تشرف دورۀ بلوغ و مرتبط با نخستین قاعدگی گرفته‌اند. بنابراین، دلیلی منطقی وجود ندارد که بیندیشیم مردان در واکنش به مادرسالاری خود را در انجمن‌های مردانه جای می‌دادند، یا زنان با تشکیل انجمن‌های زنانه بر آن بودند که خود را در برابر تروریسم مردان تا دندان مسلح نمایند.

دوباره تکرار می‌کنیم، چنین کنش و واکنشی در تاریخ دینی جامعۀ انسانی اجتناب‌ناپذیر است، ولی پدیده‌ای ریشه‌دار و اصیل هم نیست. پدیدۀ اصلی اسرار تشرف است که مردان و زنان جوان در سن بلوغ انجام می‌دهند. تمامی دیگر رازها از این مکاشفۀ آغازین نشئت می‌گیرد که همه باید برای مرد یا زن شدن فرا گیرند. تنها توضیح ممکن برای پیدایش انجمن‌های سرّی را باید در آرزوی زنده نگه‌داشتن امر مقدس جست‌و‌جو کرد که هر دو جنس با شدت تمام دنبال آن هستند.

به همین دلیل است که اقدامات ورود به انجمن‌های سرّی بسیار شبیه به اجرای مناسک تشرف در دورۀ بلوغ است؛ در این‌جا نیز همان آزمایش‌های دشوار، همان نمادهای مرگ و رستاخیز، همان مکاشفۀ آموزه‌های سنتی و سرّی را می‌توان یافت‌ و مواجهه با این موارد بدین علت است که سناریوی تشرف شرط لازم برای تجربۀ جدید و کامل‌تری از مقدس است. هرچند، تفاوت مرتبه‌ای مشاهده می‌شود: در انجمن‌های سرّی مردانه، نسبت به تشرف‌های قبیله‌ای رازداری نقشی حیاتی‌تر ایفا می‌کند. مناسک بلوغ به هیچ عنوان سر به مهر و سرّی نیستند (به‌عنوان نمونه، مورد فوئه‌گو‌ها) - ولی هیچ انجمن سرّی بدون سوگند به رازداری وجود ندارد، یا به بیان دقیق‌تر، در این خصوص، دو دلیل را می‌توان مشاهده کرد: نخست، عضویت در انجمن سرّی دلالت بر انتخاب دارد، یعنی دلیلی ندارد تمام کسانی‌که تشرف قبیله‌ای را انجام داده‌اند، در انجمن سرّی راه بیابند، حتی اگر خود مایل باشند.

فهرست

فصل یکم: باورهای معاصر، اساطیر دنیای مدرن
فصل دوم: اسطورۀ وحشی اصیل یا اعتبار سرآغاز
یک جزیرۀ بسیار زیبا
دل‌نگرانی‌های آدم‌خواران
وحشی نیک، یوگی، و روان‌کاو
فصل سوم: واقعیت‌های کهن: نوستالژی بهشت در روایات مردمان ابتدایی
فصل چهارم: تجربۀ حسی و تجربۀ عرفانی در میان انسان‌های ابتدایی
ملاحظات مقدماتی
بیماری و تشرف
ریخت‌شناسی برگزیدگی
اشراق و بینش باطنی
تغییر در سازمان تجربۀ حسی
ادراک فراحسی و قدرت‌های فراهنجار
«گرمای جادویی» و «چیرگی بر آتش»
حواس، خلسه، و بهشت
فصل پنجم: نمادپردازی صعود و «رویاهای بیداری»
پرواز جادویی
هفت گام بودا
دوروهنه و «رویای بیداری»
فصل ششم: قدرت و تقدس درتاریخ ادیان
تجلیات مقدس
مانا و کراتوفانی (تجلی خالق)
«شخصی» و «غیر شخصی»
گوناگونی در تجربیات دینی
سرنوشت هستی متعال
«ایزدان مقتدر»
قدرت در ادیان هندی
«حرارت جادویی»
«قدرت‌ها» و «تاریخ»
فصل هفتم: مادرزمین و پیوندهای مقدس کیهانی
زمین زاینده
خاطرات و حسرت‌ها
مادر زمین
زایش بر روی زمین: گذاشتن نوزاد بر روی زمین
زهدان زیرزمینی، رویان‌ها
هزارتو‌ها
پیوندهای مقدس کیهانی
دوجنسیتی و تمامیت
یک فرضیه تاریخی- فرهنگی
وضعیت آغازین
ایزاناگی و ایزانامی
جنسیت، مرگ، آفرینش
آفرینش و قربانی
آیین‌های زمین مادر
قربانی‌های انسانی
فصل هشتم: اسرار نوزایی معنوی
اسطوره‌شناسی و کیهان‌زایی استرالیایی
تشرف کارادجری‌ها
راز و تشرف
«انجمن‌های مردان» و انجمن‌های سری
اهمیت رازآموزی رنج
«راز و رمزهای زنان»
انجمن‌های سری زنان
در کام هیولا رفتن
نمادپردازی مرگ تشرفی
فصل نهم: رویارویی: مورد نمونه نمادپردازی دینی و اضطراب انسان مدرن