ارکان سخن

ارکان سخن

نویسنده: محمدحسین رکن زاده آدمیت
ناشر: شرق
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 384
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1347 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو

مروری بر کتاب

هدف بنیادین این کتاب نشان‌دادن صورت‌های اصیل واژه‌ها است. از یک نظرگاه می‌توان آن را زیرمجموعه‌ی آثاری دانست که به‌نوعی درباره‌ی درست و غلط در زبان سخن گفته‌اند. به‌ویژه بخش یکم آن به‌شکلی سرراست به این موضوع ربط دارد. این بخش درواقع، ویراست دوم کتابی است که پیش‌ازآن، رکن‌زاده تحت عنوان «اغلاط مشهوره» نوشته بوده است.

به‌طور کلی، رویکرد نویسنده به زبان فارسی، و به‌خصوص واژه‌های عربیِ دخیل در فارسی، روی‌کردی مبناگرایانه است. ازهمین‌رو، سخت می‌کوشد این‌قبیل واژه‌ها را در فارسی، به معنا و کاربردی که در زبان عربی دارند، نزدیک کند و راه‌کارهایی این‌چنینی به مخاطبانش توصیه نماید. بیش‌ترِ قسمت‌های کتاب آشکارا برمبنای همین مقصود پیش می‌رود.

بخش دوم، معرفی فرهنگ‌های لغت فارسی و عربی است. نویسنده در این قسمت کتاب‌های معتبر و نامعتبر را، هریک به‌اندازه‌ی یکی‌دو پاراگراف، معرفی کرده و حسن و عیب یک‌یکشان را بازگفته است. دو فصل بعد، به‌ترتیب «مترادفات و فروق» و «اَضداد» است؛ دو مبحثی که تماماً به واژه‌های عربی و عموماً کاربرد عربی‌زبان‌ها از این واژه‌ها مربوط می‌شود. نویسنده باتوجه‌به فرهنگ‌لغت‌های معتبر عربی، به بررسی واژه‌هایی پرداخته که معناهایی نزدیک‌به‌هم دارند یا حاوی معناهای متضادند. در میان توضیحاتی که درخصوص معنای این دسته از کلمات داده شده، اشکالات منطقی فراوانی می‌توان یافت.

ازاین‌گذشته، غالب کلمه‌هایی که در این دو بخش درباره‌شان سخن گفته شده، در فارسی مطلقاً به‌کار نمی‌رود و فارسی‌زبان هیچ از آن‌ها درنمی‌یابد. بنابراین، ظاهراً گنجاندن این‌گونه بحث‌ها در کتابی که موضوعش «ارکان سخن فارسی» است، بی‌مناسبت است و به‌گمانم فایده‌ای برایش نمی‌توان شناخت. البته نویسنده با این دید به‌سراغ این‌گونه مباحث رفته که شناختن زبانِ عربی و قاعده‌ها و دیگر جوانبش، لازمه‌ی فصاحت و بلاغت در فارسی است و لابه‌لای بحث درباب «ارکان سخن» باید از آن سخن به‌میان آورد. پس از دید او، این موضوع چندان بی‌ربط نیست.

بخش دیگر، فهرستی است از واژه‌های دخیل در فارسی؛ واژه‌هایی که اصالتاً فارسی نیستند؛ اعم از ترکی و رومی و یونانی و روسی و سانسکریت. بعد از آن، سیاهه‌ای از واژه‌هایی به‌دست داده شده که از فارسی به عربی راه پیدا کرده است. فصل پایانی کتاب هم عنوان «نقد سخن» را بر پیشانی دارد و دربرگیرنده‌ی یادداشت‌های رکن‌زاده است درباره‌ی نقد شاعران نوپرداز و نویسندگان نوجو. بخش چشم‌گیری از این قسمت از کتاب، بی‌این‌که به معنای دقیق کلمه نقد محسوب شود و از اصولی استوار در آن پی‌روی شده باشد، آکنده است از نیش و کنایه و ناسزاگویی و مسخره‌کردن. آماج بیش‌ترِ این دشنام‌ها و به‌سخره‌گرفتن‌ها هم دو نفرند که نویسنده به‌شکل اختصاری به آن‌ها اشاره کرده است: «ن. ن» و «ی. ر».

باتوجه‌به نشانه‌هایی که در متن وجود دارد، این دو تن ظاهراً نادر نادرپور و یدالله رؤیایی‌اند. البته در یکی‌دو جا هم از «ه. ا» (هوشنگ ایرانی)، آفرینش‌گر عبارت مشهور «جیغ بنفش»، یادی شده و او نیز مانند دو نفر قبلی هدف حمله‌های رکن‌زاده قرار گرفته است. به محتوای سخن رکن‌زاده و جانِ کلام او کاری ندارم. قصدم هم دفاع از شعرهای این شاعران نیست. فقط تصور می‌کنم این‌گونه نقدکردن‌ها، به‌ویژه در دنیای امروز که عصر دموکراسی و صداهای متفاوت و متعارض شمرده می‌شود، در زمره‌ی بحث‌های جدی و درخوراعتنا جا نگیرد. نقد با ناسزاپرانی و بدوبی‌راه‌گویی میانه‌ای ندارد. منتقد باید تا حد امکان احساس‌های شخصی را کنار نهد و براساس معیارهایی خردپسندانه به بررسی و تحلیل آثار بپردازد.

رکن‌زاده برپایه‌ی پسند شخصی‌اش که بیش‌تر با شعرهای کهن دم‌ساز بوده، ایرادهایی به شعرها، به‌خصوص شعر نادرپور، گرفته که عمده‌ی آن‌ها بی‌اساس و ناپذیرفتنی است. آن دسته از اظهارنظرهایش هم که حرف حساب و نکته‌های شایان‌توجهی در آن‌ها یافت می‌شود، متأسفانه به‌قدری با این لحن تندوتیز و عصبی درآمیخته که ارزش و اعتبارش تا حد زیادی محو شده است.

فهرست

اغلاط مشهوره
کتابهای لغت فارسی و عربی
مترادفات و فروق
اضداد
الفاظی که با تغییر حرکات تغییر معنی میدهد
دخیل
کلمات فارسی معرب
نقد سخن