اخلاق محتشمی

اخلاق محتشمی

نویسنده: خواجه نصیرالدین طوسی
مصحح: محمد تقی دانش پژوه
ناشر: دانشگاه تهران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 590
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1361 - دوره چاپ: 2

کیفیت : درحد نو ~ نو

مروری بر کتاب 

و سه رساله منسوب به او

خواجه نصیرالدین طوسی جامع‌الاطراف‌ترین دانشمند جهان اسلام در قرن هفتم هجری، به اعتراف خود در رساله «سیر و سلوک»، در آغاز جوانی به مذهب اسماعیلی گروید و تا انقراض دولت اسماعیلی نزاری الموت، کمابیش در حدود سی سال از عمر خود را در هم صحبتی با بزرگان و ائمه اسماعیلی سپری کرد.

خواجه نصیر در «اخلاق محتشمی» می‌خواهد چنان اختلافاتی را حل کند. کتاب او اخلاق شرعی نیست، بلکه اخلاق انسان گرایانه‌ای است که تضادی با شریعت ندارد. خواجه نصیر، اخلاق شرعی را تبدیل به اخلاق قیامتی، که امروزه به آن اخلاق انسان‌گرایانه می‌گویند، کرد و برای این که نشان دهد که اسماعیلیه چگونه باید باشند، رساله‌های «مطلوب المومنین»، «تبرا و تولا» و رساله «آغاز و انجام» را نوشت که در ایران بسیار مشهور است. او در این رساله‌ها، اصطلاحات اسماعیلیه را عوض کرد. به هر حال اگر کسی می‌خواهد اسماعیلیه را به درستی بشناسد، باید رساله «مطلوب المومنین» خواجه را بخواند.

اخلاق محتشمی، علاوه بر آیات و احادیث، از رأی‌ها و گفته‌های بوذرجمهر، انوشیروان، روشنک دختر دارا و مانند اینها و از گفته‌های سقراط، افلاطون، ارسطو، دیوجانس، اسکندر، فیثاغورث و... نیز بهره برده است. خواجه نصیر کوشیده است بدون هیچ تعصبی همه آرای برگزیده و صحیح را درباره اخلاق نظری از کلیه منابعی که در عصر او در دسترس دانشمندان بوده است، خواه قرآن کریم و احادیث نبوی و خواه عقاید صوفیان و زاهدان و خواه اندیشه‌های ایرانیان باستان و فیلسوفان هند و یونان، گرد آورد و به ویژه از گفته‌های اخوان الصفا و سخنان داعیان اسماعیلیه، بسیار استفاده کرده است. 

وی در کتاب، به ویژه در باب‌های دوم و سوم، اعتقاد خویش را به تشیع نشان داده و بی‌نظری و عدم تعصب او در نقل گفته‌های داعیان و حکیمان و فیلسوفان، دلیل بر مشرب حکیمانه و وسعت نظر و پیروی از روش علمی در تألیف کتاب است. چهل بابی که در اخلاق محتشمی آمده، با باب نخست که در دین و شناسایی آفریننده است آغاز می‌شود و با باب چهلم که در حکایت‌ها، نادره‌ها، نکته‌ها و پندهاست پایان می‌یابد. 

پس از پایان یافتن ابواب چهل‌گانه کتاب اخلاق محتشمی، سه نوشته دیگر با نام‌های زیر ذکر شده است: 
«ترجمه الادب الوجیز للولد الصغیر» که اصل آن از ابن مقفع و ترجمه آن از خواجه است و حاوی پندها و دستورهایی است به کودکان و جوانان، درباره خوی‌ها و آیین‌های زندگی و...
«رساله در تولی و تبری» که در آن، خواجه طوسی مسئله تولّی و تبرّی را - که از نشانه‌های تشیع است - به شیوه فلسفی تجزیه و تحلیل می‌کند. نکته قابل توجه اینکه نثر این رساله، با دیگر رساله‌های وی بسیار متفاوت است و جنبه علمی آن بر جنبه ادبی غلبه دارد، زیرا نویسنده از هر روشی که به تصنّع انجامد، در این رساله، پرهیز می‌کند و حتی از عطف‌های تفسیری مکرّر و ناسودمند، دوری می‌جوید. در این رساله، اسلوب نثر خواجه، چنان است که بیشتر کلمه‌ها و فعل‌ها را با پیشوندهای «فرا» و «باز» و «در» به معنی‌های مختلف به کار می‌برد و گاه به شیوه تازی، مفعول مطلق نوعی به کار می‌گیرد.
«مقاله فی فضائل امیر المؤمنین علی(ع)» که در آن، حدیث‌های فراوانی در فضیلت علی(ع)، گرد آمده و یک نمونه از آن این است که طبق روایتی از پیامبر(ص)، حضرت علی(ع)، با چهار تن از پیامبران نخستین (نوح، ابراهیم، موسی و عیسی) برابر است...