ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم رودکی

ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم رودکی

نویسنده : ابوعبدالله جعفربن محمد رودکی
به کوشش : عبدالغنی میرزایف , ی. براگینسکی
ناشر: نشریات دولتی تاجیکستان - استالین آباد
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 440
اندازه کتاب: رقعی گالینگور - سال انتشار: 1958 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو ~ نو

مروری بر کتاب 

زمانه ، پندی آزادوار داد مرا
زمانه، چون نگری، سربه سر همه پندست
به روز نیک کسان، گفت: تا تو غم نخوری
بسا کسا! که به روز تو آرزومندست
زمانه گفت مرا: خشم خویش دار نگاه
کرا زبان نه به بندست پای دربندست

رودکی شناسی از ارکان اساسی فعالیتهای علمی دانشمند معروف تاجیک عبدالغنی میرزایف (1976­ - 1908)  به شمار میرود. میرزایف به تدقیق در احوال و آثار رودکی٬ اساساًدر آستانه ی جشن 1100 سالگی بنیادگذار ادبیات کلاسیکی فارس و تاجیک٬ که سال 1958 جشن گرفته شد٬ شروع نموده است.

سال 1955 قرار حکومت تاجیکستان درباره ی گذراندن جشن 1100 سالگی روز تولد کلاسیک بزرگ ادبیات تاجیک رودکی» پذیرفته شد و گروهی از دانشمندان٬ از جمله میرزایف٬ به جمع آوری و تحقیق آثار شاعر آماده شدند. میرزایف در برابر جمع آوری اشعار رودکی و مواد تحقیقاتی به تدقیق مسئله ی پیدایش و تشکل غزل و نقش رودکی در رشد و تکامل آن پرداخت و سال 1957 رساله ی رودکی و انکشاف غزل در عصرهای دهم و پانزدهم را به حروف فارسی در شکل کتابی جداگانه به چاپ رساند.

این اثر سال 1958 به مناسبت جشن مذکور به زبان روسی (با ترجمه ی محمدنوری عثماناف) نیز چاپ شد. تحلیل مفصل اثر مذکور را٬ که بیشتر جنبه ی نظری دارد٬ به جای دیگری موکول نموده و حالا به تأکید بر این نکته اکتفا مینماییم که در این رساله هر چند اندیشه ی بحث برانگیز «غزل در عصر دهم هنوز یک شکل خاص نظم را تشکل نمی دهد٬ بیان شده است٬ ولی مؤلف در آخر به این نتیجه رسیده است که «رودکی از روی تمام غزالسرایان فارس ­ تاجیک فرمانروایی میکرده است.

همان طور که معلوم است رودکی شناسی تاریخ قدیمی داشته و به خصوص از سده ی نوزدهم آغاز و در اروپا جنبه ی علمی پیدا میکند. در این مدت در برابر مقاله ها و رساله های زیاد چند اثر جامع نیز آفریده شدهاند٬ که آثار اته٬ عینی٬ سعید نفیسی٬ میرزای٬ طاهر جان اف و افصح زاد از همین قبیلند.اثر میرزایف ابوعبدالله رودکی از مهمترین تألیفات در این زمینه بوده و دستاوردهای علمی که تا آن زمان٬ یعنی تا سال ٬1958 در رودکی شناسی عالم به وجود آمده را جمعبندی مینماید. کتاب از سر سخن٬ شش باب و فهرست های گوناگون تشکیل شده است.

در سر سخن خیلی مختصر میرزایف در خصوص شرایط تألیف کتاب سخن رانده و به نوشته شدن آن درمدتی کوتاه اشاره می نماید. همانگونه که از ملاحظه های خود میرزایف در باب دوم اثر نیز بر می آید٬ او هنگام تألیف اثر کتاب احوال و اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی سمرقندی سعید نفیسی مدد زیادی به او رسانده است؛ زیرا سعید نفیسی در کتاب خود معلومات منابع تاریخی و ادبی را٬ که بیشتر به زبان های خارجی تألیف شده اند٬ به زبان فارسی ترجمه نموده و جای داده است.

همچنین سعید نفیسی اشعار پراکنده ی رودکی را از منابع گوناگون جمعآوری نموده و در بخش سوم کتابش با ذکر مأخذ به طبع رسانده است. از این رو٬ میرزایف اقرار میکند که «اگر اثر سعید نفیسی نمیبود٬ ما نیز تدقیقات خود را در مدت یک چند ماه نمیتوانستیم انجام دهیم». در سر سخن همچنین ناتمام بودن اثر و در آینده ادامه دادن تحقیق موضوعات زبان و صنعت شعر رودکی تأکید میشود.

باب اول کتاب زمان رودکی پیش ازهمه شرح وضع حیات اجتماعی٬ سیاسی و اقتصادی ماوراءالنهر را در سدههای نهم و دهم در بر میگیرد. میرزایف بر اساس معلومات سرچشمه های تاریخی٬ امثال کتاب المسالک و الممالک اسطخری٬ معجم البلدان یاقوت حموی٬ تاریخ بخارا اثر نرشخی٬ تاریخ الامم والملوک طبری٬ آثار الباقیه ی بیرونی٬ زینالخبار گردیزی٬ روضهالصفا اثر میرزخواند و آثار تدقیقاتی واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد غفوراف٬ یکوبوفسکی٬ سمناف٬ داویداوویچ٬ اثر مّسان لیتوینسکی٬ سعید نفیسی و دیگران٬ مبارزهه ای سیاسی و آزادیخواهانه ی مردم تاجیک٬ تأسیس دولتهای طاهریان٬ صفاریان و سامانیان را در قلمرو خلافت٬ رشد اقتصاد و وسعت و آبادانی شهرها را به قلم آورده.

سپس در همین زمینه رشد یافتن علم٬ ادبیات و فرهنگ را تأکید نموده و از جمله زبان دولتی شدن پارسی دری ­ تاجیکی را از دستاوردهای مهم فرهنگی میداند. او به مسائلبحث انگیز محل پیدایش و ریشه ی زبان پارسی دری وارد شده و با استناد به مواد منابع معتبر٬ درستی اندیشه های ملک الشعرای بهار را در این مسئله تأکید میکند و به این نتیجه میرسد: «اول این که زبان دری پارسی ­ تاجیکی نه این که در وقت استیلای حکمرانان عرب از قسمت جنوب غربی ایران ­ ولایت فارس ­ به خراسان و ماوراءالنهر آورده نشده است٬بلکه وی زبان اهالی محلی مردم ایرانی نژاد همین سرزمین بوده است...

میرزایف به وضع حیات ادبی در سده های نهم و دهم توجه خاص نموده و پیش از همه تأکید میکند که «نثر دری پارسی ­ تاجیکی کتابتی همچون نظم کلاسیکی محض زادهی همیندوره میباشد». او به انواع گوناگون نثر آن دوره اشاره نموده و ارزش بلند سه شاهنامه ی منثور٬ ترجمه ی تایخ طبری و تفسیر طبری٬ حدود العالم٬ دانشنامه ی ابن سینا و التفهیم بیرونی را در تشکل و پیشرفت نثر فارس و تاجیک یادآوری میکند.