آثار شهرهای باستانی

نویسنده: احمد اقتداری
ناشر: انجمن آثار ملی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1140
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1348 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت : درحد نو ؛ فاقد عکس ابتدای کتاب

مروری بر کتاب 

سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان - مصور

 نویسنده انگیزه خود را تحقیق درباره شهرهاى کهن کرانه‌هاى خلیج فارس و دریاى عمان و جزایر این دریا که با گذشت زمان حتى نام آنها از خاطرها رفته، و تنها در دل پراسرار کتب نام برخى از آنها به جا مانده است، دانسته است. کتاب؛ مشتمل بر یک مقدمه و 21 فصل مى‌باشد که در هر فصل یکى از شهرها مورد بررسى قرار گرفته است. فصول کتاب از بخش‌هایى با عناوین مشابه تشکیل شده است. در ابتدا جغرافیاى شهر و سپس جغرافیاى تاریخى شهر مورد بررسى قرار مى‌گیرد. در بخش‌هاى بعد نیز آثار، بناهاى تاریخى، اشیاء و مکشوفات آن شهر مورد مطالعه قرار مى‌گیرد.در این اثر تمامى شهرهاى باستانى سواحل و جزایر خلیج فارس و دریاى عمان به ترتیب ذیل مورد مطالعه قرار گرفته است.

جزیره قشم در ایران قبل از اسلام «برخت» و «ابرکافان» (ابرکاوان) نام داشته است و حتی اسم برخت تا اوایل استیلای پرتغالی‌ها متداول بوده است. اسم دیگر این جزیره به مناسبت زمانی طولانی‌اش در قرون اول اسلامی «طویله» بوده است. اسامی قدیمی این جزیره با گذشت زمان فراموش شده است.

در دوران بعد گاهی به مناسبت بندر لافت که در شمال جزیره قرار دارد «جزیره لافت» و گاهی هم به اسم بندر قشم، «جزیره قشم» خوانده شده است.بنای «مسجد برخ» را که در آبادی کوسه واقع شده است به احتمال زیاد به دوران خلیفه دوم نسبت می‌دهند. ای‌بسا محل این مسجد سابقا آتشکده بوده است.

در زمان حمله مغول گروهی از مردم به سرپرستی شخصی به نام توران به این جزیره آمدند. وی خود را توران‌شاه نامید و در آبادی توریان سکنا گزید.این جزیره از قرن 17 تا 19 میلادی بارها میان پرتغالی‌ها، انگلیس‌ها، ایرانی‌ها و عرب‌ها دست به دست می‌گشته است. انگلیس‌ها در قرن نوزدهم میلادی چندین پایگاه دریایی در بنادر قشم و باسعیدو بنا کردند لیکن، به علت گرمای شدید تابستان، آنها متروک شدند.

آثار تاریخی به جا مانده در قشم عبارتند از: قلعه قشم که یادگار دوران تسلط پرتغالی‌ها است، آثار شهر لافت، آثار سدهای آب‌رسانی و منابع ذخیره در جزیره، آثار قریه توریان و زیارتگاه بی‌بی مریم. نام جزیره قشم را «کشم» هم ضبط کرده‌اند.

با توجه به اینکه خواننده مى‌تواند به راحتى به مطالب مرتبت با هر شهر که با نثرى شیوا و روان نوشته شده مراجعه و از اوضاع آن در گذشته و حال اطلاع یابد، در این نوشتار تنها به ذکر برخى نکات و ویژگى‌هاى کتاب بسنده مى‌شود.نویسنده بسیارى از مطالب را از منابع به صورت مستقیم نقل قول مى‌کند؛ به عنوان مثال فصل اول با نقل توصیف ناصر خسرو از شهر مهروبان آغاز شده است. سپس به ذکر ابنیه و بناهاى تاریخى این شهر و وضعیت آنها در زمان خودش مى‌پردازد. گاه مطالب با یک ضرب‌المثل آغاز مى‌شود: «اگر دنیا حلقه انگشترى باشد هرموز نگین آنست.» به گفته نویسنده این مثل در زمان آبادانى هرمز رایج بوده است.

تطبیق اطلاعات منابع تاریخى از جمله شیوه‌هاى نگارشى نویسنده است که اوضاع هر شهر را در گذشته و زمان تألیف کتاب مقایسه کرده و برداشت‌هایى خوبى به دست مى‌دهد. یکى از قدیمى‌ترین مصنفین اسلامى که به نام او مکرر اشاره شده، ابن خرداذبه است. او در توصیف جزیره کیش مى‌گوید:

«جزیره کیش چهار فرسخ عرض و طول دارد و در آن جا نخلستان و اراضى مزروع و گله‌هاى مواشى یافت مى‌شود و مغاص مروارید هم در آن جا هست، زیرا مردم آن به مروارید خیلى توجه دارند و اهمیت مى‌گذارند». در ادامه نویسنده، اضافه مى‌کند که از این گفته چنین استنباط مى‌شود که جزیره کیش سابقاً خیلى بیش از امروز حاصلخیز بوده است و مخصوصا جمعیت زیادى داشته که در آن‌جا سکونت داشته‌اند.

در گزارش اوضاع هر شهر موضوعاتى؛ مانند رودخانه‌ها، چشمه‌ها و قنوات، آب و هوا، کوه‌ها، باغات، اوضاع اجتماعى و صنایع و بسیارى دیگر از موضوعات آمده است. گزارشاتى که نویسنده از اوضاع مذهبى و روابط مذاهب و فرق مى‌دهد، از مطالب ارزشمند کتاب است که در شناخت اوضاع اجتماعى شهرها و جزایر خلیج فارس حائز اهمیت است. از نکات قابل توجه کتاب که حاکى از کاوش‌هاى دقیق و محققانه نویسنده است، دسته‌بندى‌هایى است که از اماکن و آثار تاریخى سواحل خلیج فارس ارائه مى‌دهد که در ضمن آنها رسوم و سنت‌هاى رایج در بین مردم ذکر شده است. وى در شرح یکى از این ابنیه مى‌نویسد: «در سراسر جنوب ایران بقاع متعددى به نام «قدمگاه» وجود دارد و در سواحل خلیج فارس تقریبا مى‌توان گفت در هر ده و بندر مهمى قدمگاهى بنا شده و محل «دخیل» و «نذر و نیاز» دریانوردان و زنان ساحل‌نشین است. ساختمان قدمگاه‌ها بر سه نوع است». سپس به تشریح ویژگى‌هاى هر قدمگاه و ذکر نام برخى از آنها اشاره مى‌کند.

فهرست

مهروبان
سى‌نیز
گناوه
توز و دشتستان
ریشهر
دشتى و تنگستان
بتانه و بردستان
سیراف
نابند و کوشکنار
کنگ و لنگه
گمبرون و سورو
جرون و میناب
شهرتیس
جزیره‌هاى خلیج فارس: هرمز و لارک و کشم و هنگام، کیش و سرّى، خارک، اوال و میش‌ماهیگ و ایکاروس.