آثار الباقیه

نویسنده: ابوریحان بیرونی
مترجم: اکبر دانا سرشت
ناشر: امیر کبیر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 611
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1386 - دوره چاپ: 5

مروری بر کتاب

بیرونى خود اثرش را در 22 گفتار (القول) تألیف کرده، بدون آن‌که در ترتیب آنها رقم‌هاى وصفى معمول را ذکر کند (برخلاف روشى که در القانون و الهند به کار بسته است).

بیرونى در این کتاب و نیز کتاب دیگرش «تحقیق ما للهند» دقیق‌ترین گزارشهاى دوران باستان درباره تاریخ علوم مختلف در هند و گاه‌شمارى ملّت‌ها را ارائه مى‌دهد. وى براى آنکه کتابش ملال‌آور نباشد، مسائل پراکنده اما بسیار جالبى را یاد کرده است که بسیارى از آنها به طبیعیات مربوط مى‌شود.

درباره سنجش اعتبار منابع و مآخذ تاریخى از لابلاى آثار مختلفش به‌ویژه این کتاب مى‌توان به تقسیم‌بندى ذیل دست یافت:1-گزارشى که عقل در سنجش آن به‌کار نمى‌آید و قیاس آن با رویدادها و تجربیات دیگر سود بخش نیست. 2-گزارشى از رویدادى که وقوع آن عقلا محال یا در شرایط روزگار مورد نظر ناممکن باشد. 3-گزارشى از رویدادى که وقوع آن در «عادت جاریه» ممکن است و براى سنجش آن باید هم به نقل و هم به عقل متکى بود.

شیوه برخورد بیرونى با گزارش‌هایى که تحقق آن به‌طور معمول ممکن باشد، ترکیبى از اعتماد بر نقل و رهگیرى از شیوه‌هاى قیاسى است. به نظر وى باید ذهن خود را از هرگونه پیش‌داورى و تعصب پاک کرد و سپس با مقایسه روایت‌هاى مختلف و یافتن توافق‌ها و تشابه‌هاى آنها تا حد امکان در تصحیح آنها کوشید.

البته از آنجا که عمر انسان حتى براى شناخت سرگذشت یک ملت بسیار کوتاه است، آنچه را که تصحیحش ممکن نبوده، باید عیناً نقل کرد تا آیندگان از امکان دست‌یابى به این اخبار و پژوهش در آنها محروم نمانند.

بیرونى را مى‌توان به عنوان یکى از پیشروان مردم‌شناسى و دین‌شناسى تطبیقى دست کم در میان مسلمانان دانست. بیرونى در آثار الباقیه در مورد باورها و مراسم آئینى گوناگونى که در میان ملل و پیروان ادیان و فرق مختلف وجود دارد بارها به تشابه‌ها و تفاوتهاى موجود اشاره مى‌کند.بیرونى در این کتاب براى رفع ملال خواننده، مطالب و مسائل پراکنده و در عین حال بسیار جالبى را ذکر مى‌کند.

تحقیقات بیرونى درباره تاریخ و آداب و رسوم ملل مختلف در آثار الباقیه، از بارزترین و نخستین نمونه‌هاى این‌گونه تحقیقات به شمار مى‌رود. وى در این کتاب تعصب و پیروى کورکورانه از عقاید رایج را رد مى‌کند؛ زیرا از نظر وى تعصب چشمهاى بینا را کور و گوش‌هاى شنوا را کر مى‌کند و انسان را به کارى وا مى‌دارد که خرد و دانش آن را گواهى نمى‌دهد.

نام‌آورى بیرونى در شاخه‌هاى مختلف علم از قبیل ریاضیات، نجوم، جغرافیا و... موجب غفلت از مقام وى در فلسفه شده است. اما شواهد موجود از آثار وى آشکار مى‌سازد که بیرونى در این شاخه از معرفت نیز جایگاه درخور توجهى دارد. مثلا بیرونى در این کتاب، نتیجه مطالعات خود را درباره ماهیت زمان و ادوار تاریخ و منشأ نظمى که در طبیعت مشاهده مى‌شود بیان کرده است.

در این کتاب با اینکه بارها تأکید کرده است که هنگام گزارش آداب و رسوم ملل به نفى یا اثبات نظرات مختلف کارى ندارد، اما باز هم آن دسته از روایات را که با عقل سلیم و اصول روش علمى سازگار نباشد، به یک سو مى‌نهد. بیرونى حتى روایاتى را که از نظر وى مردود است نقل کرده، زیرا چه‌بسا خود وى نیز در داورى درباره این گزارشها گه‌گاه به خطا رفته باشد.

به گفته ابوریحان بیرونی مثلثات را مسلمانانی که بیشتر ایرانی بودند در طول سده دوم و سوم و قرن طلایی چهارم ساختند و این علم را در دنیا از خویش یادگار گذاشتند و کار من تنها این بوده است که طرز بنای این علم را به گمان خویش فهمیده ام و به علمای ریاضی جهان تقدیم می دارم .